Châu Âu có phải là Tây không?
Tawada Yōko
Hà Vũ Trọng dịch
Tawada Yōko (多和田葉子 Đa-hoà-điền Diệp-tử) nhà văn Nhật Bản, sinh ở Tokyo năm 1960, định cư ở Đức từ năm 1982, chọn viết cả hai thứ tiếng Nhật và Đức. Năm 1987 cô xuất bản tập thơ đầu tay song ngữ: Nur da wo du bist da ist nichts—Anata no iru tokoro dake nani mo nai (Khoảng trống chỉ có ở nơi bạn trú ngụ). Truyện của Tawada thường dùng thể tự sự phản kí ức, mô phỏng truyền thuyết Đức và kho tàng dân gian Nhật. Phong cách kì dị của của cô gần như khác biệt hẳn với những nhà văn di dân khác để kiếm tìm một không gian mới ở trong và ngoài nước Nhật. Tadawa nhận nhiều giải thưởng văn học đáng kể, như Gunzo năm 1991 dành cho cây bút mới với truyện “Mất gót”. Giải Akutagawa 1993 với “Chú rể từng là con chó”. 1996, Giải Adelbert von Chamisso, dành cho những nhà văn ngoại quốc đóng góp vào văn hoá Đức. 2003, Kẻ tình nghi trên chuyến tàu đêm đoạt Giải Tanizaki và Giải Văn Chương Ito Sei. Huy chương Goethe năm 2005.
Thập niên 1990 có những khuynh hướng mới trong văn học Nhật Bản, đặc biệt tác phẩm của một số nhà văn nữ đã phê phán truyền thống Nhật, nhờ vậy độc giả Nhật bắt đầu nhìn ra chân tướng của mình trong văn học đương đại. Tawada Yōko thuộc số những nhà văn lẫy lừng nhất, cô rời nước Nhật và nhìn văn hoá mình từ một nhãn quan khác đồng thời chất vấn bản sắc Nhật trong tác phẩm. Sự lựa chọn hai ngôn ngữ của Tawada không chỉ phá vỡ ảo tưởng về sự thuần nhất - một dân tộc, một chủng tộc, và một ngôn ngữ, vốn là một ý hệ thống trị trong cả hai xã hội Đức và Nhật, mà còn minh chứng tiềm năng của một nhà văn khi chọn lựa [những] ngôn ngữ cho mình và không màng đến những biên giới.
Như một kẻ du mục trong không gian liên văn hoá giữa Nhật – Đức và định vị mình ở trung gian, trong những tác phẩm về lí thuyết như Tiếng ngoài: hành trình vượt khỏi tiếng bản xứ (2003), Tawada mô tả kinh nghiệm giải phóng khỏi những biên giới quốc gia và ngôn ngữ, từ đó khai phá và sáng tạo trong không gian liên văn hoá và đa ngôn ngữ. Tác phẩm của Tawada trong số những nhà văn thời trục (axial) rọi một ý ngĩa mới như cuộc kiếm tìm căn cước xuyên quốc gia của di dân trong những nền văn hoá và ngôn ngữ khác. Những sáng tác ở trong “không gian thứ ba” này cùng khái niệm “exophony” (tiếng ngoài) của Tawada gần đây gây tranh luận trong giới hàn lâm, đặc biệt ở Pháp và Đức.
Trong luận văn “Từ tiếng mẹ đến mẹ tiếng” (“Von der Muttersprache zur Sprachmutter”; 1966), Tawada trình bày cách giải cấu quan niệm về tiếng mẹ, từ đó cũng ngụ ý một hình thái giải cấu đặc biệt bác bỏ phương thức hữu cơ để chuyển sang phương thức vô cơ, tới một trú xứ không tưởng vượt qua ngôn ngữ. Cuốn tiếp theo là Ngôn ngữ hải ngoại (Überseezungen; 2002) giải cấu những phương thức sở hữu để tiếp cận một hình thái xuyên quốc gia được mở rộng. Cuốn sách này của Tawada đánh dấu một bước vượt xa ngoài trục Đông-Tây vốn ngự trị cho đến nay đồng thời hướng đến việc tái tổ chức địa hình theo trí tưởng tượng của cô, giờ đây ngoài truc Đông-Tây (Á/Âu) gồm cả sự dấn mình vào cả với trục Nam-Bắc (giàu/nghèo), mang “những tiếng nói từ khắp mọi nơi”.
Tính đa nguyên của sự đa thanh và đa văn hoá của Tawada có thể thấy trong hai tác phẩm xuất bản gần đây được dịch sang tiếng Anh, trong đó gồm sự liên hệ ít nhiều đến bối cảnh Việt Nam: tập truyện ngắn Facing the Bridge (New Directions 2007), và tiểu thuyết The Naked Eye (2009), và Yoko Tawada: Voices from Everywhere (Asiaworld 2007) gồm nhiều tiểu luận phê bình quan trọng từ cuộc hội thảo (MLA 2006) đặc biệt dành riêng cho tác phẩm của Tawada.
Dưới đây xin giới thiệu một khảo luận sắc sảo của Tadawa Yōko khảo sát về vấn đề bản sắc và chủ nghĩa dân tộc.
Người dịch
Tôi có mấy cái hộp trong căn hộ. Một cái là tủ lạnh. Nó cứ ư ử tối ngày mà chẳng nói gì. Một hộp khác là máy giặt thì thường khi quẹo quanh trong nhà. Tuy nhiên, ngôn ngữ phát ra từ cái truyền hình kia mới thật là điên khùng.
Thương hiệu một trong những nhà sản xuất thiết bị gia dụng lớn nhất Nhật Bản là “National” (Quốc gia/ Dân tộc). Đó là cái tên kì quặc đối với một công ti, có đúng không? Nhưng có lẽ lại rất thích hợp vì nó hiện thân hoàn hảo cho trạng thái phát triển của quốc gia này những năm 1920, vào thời công ti thành lập. Sau này, nó còn thể hiện niềm tự hào về sản phẩm kĩ nghệ thay cho niềm tự hào bị tan nát của quốc gia này sau Thế Chiến Hai. Cuộc chiến kết thúc không làm cho cái tự tính dân tộc kia tan bíến đi. Nhân danh quốc gia, mọi người được thúc giục tái thiết đất nước và phát triển phồn vinh. Sau này, quốc gia còn mang một ý nghĩa khác; nó trở thành một cộng đồng chịu trách nhiệm với lịch sử. Vì tội ác, như cuộc Chiến Tranh đã được phát động nhân danh quốc gia, vì vậy quốc gia này sau cuộc Chiến phải chịu trách nhiệm về nó, phải tiếp tục tồn tại, dù cho cái sự tự do thoát khỏi ý niệm quốc gia được mọi người mong mỏi.
.jpg)
