2. SỬ KÝ TƯ MÃ THIÊN
(Tư Mã Thiên)
Thái Sử Công Tự Đề Tựa
- Cha tôi (Cha Tư Mã Thiên, là Tư Mã Đàm, làm chức Thái Sử) có nói: “Sau khi Chu Công mất được năm trăm năm thì có Khổng Tử. Khổng Tử mất đến nay đã được năm trăm năm. Nếu có kẻ nối nghiệp, soi sáng cho đời, chỉnh lý được Dịch truyện tiếp tục Kinh Xuân Thu, nắm được cái gốc của Kinh Thi, Kinh Thư, Kinh Lễ, Kinh Nhạc, thì là ở lúc này đây! Ở lúc này đây.”
Kẻ hèn mọn này dám đâu từ chối việc ấy.
Quan thượng đại phu là Khổn Toại nói:
- Tại sao ngày xưa Khổng Tử lại làm Kinh Xuân Thu?
Thái Sử Công nói:
- Tôi nghe Đổng Sinh (Tức Đổng Trọng Thư, một nhà nho có tiếng
sống cùng thời với Tư Mã Thiên) nói: “Đạo nhà Chu bị suy bỏ, Khổng Tử làm tư
khấu ở nước Lỗ, bị các nước chư hầu hại, các quan đại phu ngăn cản. Khổng Tử
biết lời nói của mình không được dùng, đạo của mình không được thi hành, bèn
phê phán những việc xảy ra trong hai trăm bốn mươi hai năm, để làm khuôn phép
cho thiên hạ. Người chê thiên tử, ức chế chư hầu, phạt tội các đại phu, để nêu
rõ vương đạo nên như thế nào”. Khổng Tử nói, “Ta muốn lấy lời nói suông để chép
về đạo không bằng chứng minh ở việc làm thì càng sâu sắc, rõ ràng hơn”. Kinh
Xuân Thu trên làm sáng tỏ đạo của Tam Vương (ba đời vua: nhà Hạ, nhà Thương,
nhà Chu) dưới phân biệt quy tắc của con người, biệt bạch chuyện hiềm nghi, soi
sáng điều phải trái, quyết định điều còn do dự, khen điều hay, chê điều dở, tôn
người hiền, chê kẻ bất tiếu, bảo tồn lấy cái nước đã mất, nối lại cái đời đã
đứt, vá lại cái đã rách, dựng lại cái đã bị bỏ, đó là một điều lớn của đạo
vương vậy!
Kinh Dịch chép trời đất, âm dương, bốn mùa, ngũ hành, cho nên giỏi
về chỗ biến hoá. Kinh Lễ chép về luân lý con người cho nên giỏi về đức hạnh.
Kinh Thư chép về việc làm của các vua đời trước, cho nên giỏi về chính trị.
Kinh Thi chép về núi, sông, hang, suối, chim, muông, cây cỏ, trống, mái, đực,
cái, cho nên giỏi về nói bóng gió. Kinh Nhạc làm cho người ta vui, cho nên giỏi
về hoà hợp. Kinh Xuân Thu phân biệt phải trái, cho nên giỏi về việc trị người.
Vì vậy, Kinh Lễ là để giữ gìn con người. Kinh Nhạc là để làm cho
hoà hợp. Kinh Thư để bàn việc. Kinh Thi để tỏ ý, Kinh Dịch để nói về sự biến
hoá, Kinh Xuân Thu để dạy về việc nghĩa. Giúp đời loạn làm cho nó trở lại đường
ngay, thì không sách nào cần thiết bằng Xuân Thu.
Xuân Thu chữ có mấy vạn, ý của nó mấy nghìn, vạn vật tan hợp đều ở
Kinh Xuân Thu. Trong Kinh Xuân Thu ba mươi sáu vua bị giết, năm mươi nước bị
mất, các chư hầu ngược xuôi chạy vạy không giữ nổi nước của mình, không kể hết.
Xét lại sao như vậy, thì đều là bỏ mất cái căn bản (tức là nhân nghĩa – N.D.)
Vì vậy, nên Kinh Dịch nói, “Sai một hào một ly, lầm đến nghìn dặm!”.
Cho nên nói, “Tôi giết vua, con giết cha, không phải duyên cớ một sớm một chiều
mà ra, cái đó đã ngấm ngầm từ lâu rồi.”
Cho nên, kẻ có nước không thể không biết Kinh Xuân Thu: trước mặt
có kẻ gièm pha mà mình không biết, sau lưng có quân giặc mà mình không hay.
Người làm tôi không thể không biết Kinh Xuân Thu; nếu không, gặp việc thường
không biết nên như thế nào, gặp việc biến không biết xoay xở ra sao. Làm vua
làm cha mà không thông thạo về nghĩa lý của Xuân Thu thì hẳn mang lấy cái tiếng
gây ra tội. Làm tôi làm con, mà không thông thạo nghĩa lý của Xuân Thu, thì hẳn
hãm vào tội cướp ngôi giết cha, cái tiếng tử tội. Thực ra, họ vẫn cứ cho rằng
đó là phải mà làm; vì không biết nghĩa lý, nên bị tai tiếng không sao tránh
khỏi. Chỉ vì không hiểu cái thâm thuý của lễ và nghĩa, mà đến nỗi vua không ra
vua, tôi không ra tôi, cha không ra cha, con không ra con. Vua chẳng ra vua thì
phạm tội với lễ nghĩa; tôi chẳng ra tôi thì phải giết; cha chẳng ra cha thì vô
đạo, con chẳng ra con thì bất hiếu. Bốn điều ấy là những lỗi lớn ở trong thiên
hạ. Buộc cho họ cái lỗi lớn ở trong thiên hạ mà họ không dám từ chối.
Cho nên Kinh Xuân Thu, là gốc lớn của lễ, nghĩa. Lễ là để cấm
trước khi việc xảy ra, pháp luật là để trừng trị sau khi việc đã xảy ra. Công
dụng của pháp luật dễ thấy, còn công dụng của lễ để ngăn cấm thì khó biết.
Khổn Toại nói:
- Đời Khổng Tử, trên không có vua sáng, dưới không được tin dùng,
cho nên người mới làm Kinh Xuân Thu để lại cái lời suông đặng nối tiếp lễ,
nghĩa, làm phép tắc của một vị vua. Nay ông ở trên thì gặp đức vua sáng suốt, ở
dưới thì được giữ chức quan, muôn việc đều được sắp đặt đúng chỗ, vậy điều ông
bàn đó là muốn soi sáng cái gì?
Thái Sử Công nói:
- Dạ, dạ! Không, không! Đâu phải thế! Tôi nghe cha tôi nói, “Phục
Hy hết sức thuần hậu, làm ra tám quẻ kinh dịch: Thượng Thư chép nền thịnh trị
đời Nghiêu, Thuấn, do đó mà làm ra lễ nhạc; công của Thành Thang, Vũ Vương được
thi nhân ca tụng. Kinh Xuân Thu khen điều thiện, chê điều ác, suy diễn cái đức
thời Tam Đại, khen nhà Chu, chứ nào có chê bai mà thôi đâu? Từ khi nhà Hán nổi
lên, đến đức vua chúng ta nay, được điềm lành, lễ phong thiện (Lễ tế trời ở
trên núi Thái Sơn), thay niên hiệu (Vũ Đế bắt đầu đặt niên hiệu là Kiến Nguyên
– 110 trước công nguyên) đổi áo mũ, chịu mệnh của cao xanh, ơn đức thấm đến chỗ
vô cùng. Những người xa lạ ở ngoài bể hai ba lần dịch tiếng đều đến chầu, xin
nộp cống, kể không hết. Trăm quan ở dưới ra sức tán tụng thánh đức cũng còn
chưa nói hết ý.
Hơn nữa, có kẻ sĩ hiền và có tài mà không dùng là điều sĩ nhục của
nước; chúa thượng có đức sáng mà đức không được truyền rộng ra, thì đó là lỗi
của kẻ bề tôi.
Vả chăng tôi làm chức ấy mà bỏ thánh đức không chép, huỷ bỏ công
nghiệp của các công thần, các đại phu hiền đức không thuật lại, bỏ lời cha dạy,
thì tội còn gì nặng hơn? Tôi chỉ thuật lại chuyện xưa, sắp đặt lại các truyện
trong đời, chứ có phải là tự làm ra đâu, ông đem sánh với Xuân Thu thì lầm to.
Thế rồi biên chép sắp đặt văn Sử Ký được bảy năm thì Thái Sử Công
gặp cái hoạ Lý Lăng, bị cùm trói trong tù.
Bèn bùi ngùi mà rằng:
- Đó là tội của ta! Đó là tội của ta! Thân tàn không dùng được nữa
rồi!
Nhưng rồi lại suy nghĩ kỹ mà rằng, “Ôi! Viết sách làm thơ, đó là
điều những người trong lúc cùng, dùng để truyền đạt cái ý nghĩ của mình. Xưa
Tây Bá (Vua Văn Vương nhà Chu) bị tù ở Dĩu Lý nên diễn giải Chu dịch. Khổng Tử
gặp nạn ở đất Trần, đất Thái, nên viết Xuân Thu; Khuất Nguyên bị đuổi, viết Lý
Tao; Tả Khâu Minh bị mù làm Quốc ngữ; Tôn Tẫn cụt chân bán binh pháp; Lữ Bất Vi
bị đày sang Thục, đời truyền lại sách Lữ Lâm; Hàn Phi bụ tù ở Tần, làm những
thiên Thuyết nan, Cô Phẫn; ba trăm bài ở Kinh Thi phần lớn đều do thánh hiền
làm ra để giải bày các nỗi phẫn uất. Những người ấy đều vì có những điều uất ức
không biểu lộ ra được, cho nên thuật lại việc xưa mà lo truyền lại người sau.
Do đó, bèn soạn thuật cho xong từ thời Nghiêu cho đến năm được lân
thì dừng bút (Hán Vũ Đế, năm Nguyên Thú năm đầu – 123 trước Công nguyên, được
một con thú có sừng, chân có năm móng, cho là con lân - Khổng Tử năm xưa làm
Xuân Thu, đến năm vua Ai Công nước Lỗ săn được con lân thì dừng bút. Ở đây,
Thái Sử Công có ngụ ý sách Sử Ký của ông cũng nối theo sách Xuân Thu của Khổng
Tử), bắt đầu từ Hoàng đế (Bài tự này viết theo lối vấn đáp: đầu tiên nêu ý định
của cha là xây dựng một sự nghiệp như Khổng Tử để chứng minh mình tiếp tục công
trình của cha. Sau đề cao Xuân Thu đồng thời gián tiếp khẳng định tác dụng cửa
Sử Ký. Vì sợ nói thế táo bạo quá nên thoái thác nói mình không sáng tác, tác
phẩm mình không dám sánh với Xuân Thu. Cuối cùng bộc lộ sự phẫn uất của mình,
đồng thời biểu lộ cái chí muốn viết Xuân Thu. Lối văn biến hoá, khúc chiết xứng
đáng bài tựa của một tác phẩm lớn. Đoạn này trích trong thiên cuối cùng của Sử
Ký.)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét