Cuộc chiến Nga-Ukraine (bài 6): Quê hương – danh tính địa phương và cộng đồng tự quản

 

Cuộc chiến Nga-Ukraine (bài 6): Quê hương – danh tính địa phương và cộng đồng tự quản

 

Hai người phụ nữ và một cậu bé sau vụ pháo kích của Nga tại Zaporizhzhia, Ukraine vào ngày 19/12/2025

 Tác giả, Tiến sĩ Nguyễn Phương Mai

Gửi cho BBC News Tiếng Việt từ Sydney, Úc

• 8 giờ trước
• Thời gian đọc: 18 phút

Trong những kỳ trước, loạt bài viết về cuộc chiến ở Ukraine đã khái quát những thách thức mà đất nước này đang phải đối mặt: Hiện thực hủy diệt của bom đạn (bài 1), những đứt gãy tâm lý (bài 2), khả năng phục hồi (bài 3), bài toán nhân lực (bài 4), và thực lực trên chiến trường (bài 5).

Bài viết kỳ này ngược dòng lịch sử để tìm hiểu về nguồn gốc của tinh thần phản kháng đã giúp người Ukraine trụ lại suốt gần 4 năm qua.

Về nhà

Khi chiến tranh bùng nổ, biên giới châu Âu mở cửa, bác sĩ Alina cùng con gái chạy sang Hà Lan. Họ được bố trí một căn hộ ngay gần trung tâm Amsterdam. Alina được nhận vào một bệnh viện lớn. Hai mẹ con nhờ chạy loạn mà có "cuộc sống trong mơ", bởi trước chiến tranh, tìm được cách sang Tây Âu là một cuộc đổi đời.

"Nhưng không hiểu sao cả cơ thể tôi đau đớn. Dạ dày quặn thắt, đầu như vỡ ra, đêm nào cũng mất ngủ."

Alina quyết định quay về Kharkiv – thành phố chỉ cách biên giới Nga vài chục cây số. Đêm đầu tiên trong nhà mình, quân Nga ở cách đó chỉ vài cây số, khu phố xung quanh đầy vết đạn, nhưng Alina ngủ một giấc ngon chưa từng thấy.

"Tại sao ư? Tại tôi yêu mảnh đất này. Nơi đây có vườn nho của cha tôi. Trên đời không đâu đẹp bằng Kharkiv."

Một gia đình người Việt cũng vậy. Hai anh chị làm hàng ăn rất phát đạt ở Kharkiv. Chiến tranh nổ ra, cả gia đình trốn thoát sang Tiệp (Cộng hòa Séc). Mọi thứ rất ổn, có công việc, có nhà cửa. Tiếng Ukraine và tiếng Tiệp khá giống nhau nên chỉ sau vài tháng anh đã được giao quản lý cửa hàng. Nhưng thằng con trai anh thì cứ buồn bã không nguôi, đi học về là nó chui vào phòng đóng kín cửa.

Mẹ anh ở Việt Nam thấy thế bảo: "Chỗ nào thoải mái thì ở. Người ta sống được thì mình cũng sống được. Bom đạn tránh người, chứ người chả tránh được bom đạn."

Thế là năm 2023 cả gia đình kéo nhau về Ukraine, làm lại từ đầu. Thằng con anh đặt chân tới nhà là vui vẻ hẳn lên, đi học đi chơi từ sáng đến tối.

"Kharkiv có thể bị mất không anh?"

Nghĩ một lúc rồi anh mới trả lời: "Không mất. Không thể mất. Kharkiv là biểu tượng của kháng chiến, là 'thành phố thép' của Ukraine. Nếu Nga không chiếm được ngay từ đầu thì sẽ chẳng bao giờ chiếm được."

Tôi đã ngỡ Kharkiv hẳn là một vùng đất đặc biệt nên những người con nơi đây mới yêu nó tha thiết đến thế. Nhưng hóa ra không phải.

Ở Odesa cũng vậy. Thành phố ngày nào cũng bị bắn phá từ Biển Đen. Tôi gặp một gia đình trẻ dù đã yên vị ở Hungary, nhưng khi biết tin vợ có bầu, cả hai liền quay về Odesa, nơi họ có căn nhà hướng mặt ra biển.

"Em không sợ khi nhìn ra biển đêm ư?" – "Có chứ chị. Nhưng Hungary không có biển. Mùi của biển quan trọng với em hơn."

 

Một cậu bé trên cảng Odesa; ảnh nhỏ là thông tin cập nhật trực tuyến các hướng tấn công từ phía biển vào Odesa lúc 2 rưỡi sáng

Những lãnh đạo miền Đông 'quay xe'

Vào ngày thứ sáu của cuộc chiến, tòa nhà hành chính đồng thời là công trình kiến trúc biểu tượng của Kharkiv bị tên lửa phá hủy. Nhiều người vốn thân thiện với Nga ở Kharkiv bàng hoàng đến mức họ quyết định quay xe và coi Nga là kẻ thù. Chỉ cách Nga có vài chục cây số và bị dội bom với cường độ cao nhất cả nước, bài hát "Putin Khuilo" (Putin là thằng đầu b…) vang lên thường xuyên và được viết vẽ đầy trên các bức tường thành phố.

Thị trưởng Kharkiv vốn là một chính trị gia hữu hảo với Nga. Sau cuộc tấn công, ông tuyên bố: Đây là "tội ác chiến tranh" và người dân Kharkiv sẽ "không bao giờ tha thứ".

Tương tự, thị trưởng Odesa từ lâu đã bị đồn là có hộ chiếu Nga và mới đây còn bị tước hộ chiếu Ukraine. Đối diện với cáo buộc, ông vẫn tiếp tục lên án: "Odesa là thành phố 'nói tiếng Nga' chứ không 'thân Nga'. Putin, ông là đồ phát xít, là con quái vật. Chúng tôi sẽ chiến đấu đến cùng để bảo vệ thành phố của mình."

Thống đốc tỉnh Mykolayiv – một người vốn ôn hòa với Nga – nhưng giờ đây thường xuyên gọi Putin bằng từ miệt thị nặng nề "khuilo", gọi lính Nga là "orc" (oрки) – một chủng tộc tàn bạo và ngu ngốc trong tác phẩm "Chúa tể những chiếc nhẫn".

Nhiều quan chức địa phương giáp biên giới như thị trưởng Melitopol và Dniprorudne đã kiên quyết từ chối hợp tác với quân Nga nên bị bắt cóc và giam cầm. Họ lập tức trở thành biểu tượng của "tinh thần kháng chiến chống ngoại xâm".

Tuy nhiên, việc nhiều lãnh đạo miền Đông đồng loạt coi Nga là kẻ thù không đơn giản là một biểu hiện của "lòng yêu nước" hay sự "trung thành" với chính quyền trung ương Kyiv. Để hiểu được nguồn gốc sâu xa của tinh thần kháng Nga, chúng ta phải quay về cội nguồn lịch sử của Ukraine.

 
Hình ảnh Tổng thống Nga Putin được sử dụng làm bia tập bắn tại Druzhkivka, tỉnh Donetsk, miền đông Ukraine

Quyền lực phi tập trung

Cách đây khoảng một nghìn năm, vào thế kỷ thứ 9-13, Kyiv là trung tâm chính trị của một vùng lãnh thổ tên là Rus (rusĭskaja zemlja – đất của Rus/Rusland), bao gồm Ukraine, Belarus và phần phía Tây của Nga hiện nay).

Tầng lớp thống trị Rus là hoàng tộc Rurik, vốn dòng dõi Viking Bắc Âu (Varangian Rus) vượt biển sang vùng này. Chữ "Rus" có nghĩa là "người Thụy Điển/người chèo thuyền". Tuy kẻ cai trị là người Viking Rus, các bộ tộc Slavic bản địa đã sống ở đây từ rất xa xưa.

 

Cổng Vàng và Thánh đường Sophia xây tại Kyiv vào thế kỷ 11

Người Viking Rus là những thương nhân và chiến binh tài giỏi. Vì vậy, khi thống trị vùng đất này, họ không chú trọng vào bộ máy quản lý tập trung. Sau khi đại vương công đầu tiên nhà Rurik chết đi, vị trí tối cao vẫn thuộc về Kyiv, nhưng quyền lực được phân tán giữa các thân vương ra nhiều thành bang tự trị xung quanh.

Chính vì sự phân quyền này mà các nhánh gia tộc Rus thường cạnh tranh lẫn nhau khiến quyền lực của đại vương công Kyiv ngày càng suy yếu, góp phần vào sự sụp đổ hoàn toàn khi quân Mông Cổ tràn tới vào thế kỷ 13.

Rus tan rã thành hai phần chính. Vùng đông bắc (Moscow và một phần lãnh thổ Ukraine, Nga, Belarus hiện nay) chịu sự kiểm soát của Mông Cổ và thể chế quân sự cai trị tập trung.

Ngược lại, vùng tây nam (Kyiv và phần lớn Ukraine ngày nay) dần sáp nhập vào liên bang Ba Lan-Litva.

Tương tự như Rus, liên bang Ba Lan-Litva cũng là một hệ thống chính trị phi tập trung. Nhà vua ở vị trí tối cao nhưng giới quý tộc và đại điền chủ nắm trong tay nhiều quyền lực. Họ đòi dân chủ cho tầng lớp lãnh chúa (szlachta democracy) và quyền tự trị trong chính sách nông nô tại lãnh thổ của mình. 

Lãnh thổ Rus với trung tâm Kyiv thế kỷ 9-13; Moscow được thành lập vào thế kỷ 12 khi các thành bang của Rus đã suy yếu và dần tan rã.

Danh tính địa phương

Kế thừa một lịch sử chính trị phân quyền như vậy, danh tính địa phương của Ukraine vô cùng mạnh mẽ. Các tỉnh thành của Ukraine rất độc lập với chính quyền trung ương. Về mặt tinh thần, lãnh đạo và người dân gắn bó với quê hương mình chứ không hẳn là trung thành với quyền lực tối cao ở Kyiv. Bác sĩ Alina và những người tôi gặp không chỉ trở về Ukraine. Họ phải trở về Kharkiv, Odesa, Dnipro – những vùng đất họ coi như một phần thân thể.

Chính vì thế, một nhà sử học chia sẻ với tôi: "Putin đã sai lầm khi coi Ukraine cũng là một thể chế cai trị tập trung như Nga. Mất Sa hoàng là tất cả sẽ sụp đổ. Ông ta định đánh nhanh thắng nhanh, bắt hoặc giết Zelenskiy để biến Ukraine thành rắn mất đầu. Nhưng Ukraine là tổ hợp những tỉnh thành (oblast) với bản sắc, danh dự, niềm tự hào và quyền tự trị riêng biệt. Kể cả Zelenskiy bị giết thì những thống đốc và thị trưởng sẽ tiếp tục cùng người dân chiến đấu."

Như vậy, những nhà lãnh đạo miền Đông Nam Ukraine quay xe chủ yếu vì Nga đã xâm lược thành phố của họ, tàn sát người dân của họ. Giống như các thành bang độc lập khi xưa, những thân vương trị vì thời Rus có nghĩa vụ bảo vệ người dân trong lãnh địa của mình, bất chấp việc họ chẳng ưa gì đại vương công Kyiv.

 

Thống đốc Kim Vitaliy hài hước chia sẻ hình ảnh người dân Mykolayiv bình thản nằm phơi nắng khi Nga tấn công. Ông kêu gọi định danh Nga là "quân khủng bố".

'Yêu nước' khác 'yêu chính quyền'

Trong một bữa trưa tại Lviv, khi tôi vừa nhắc đến Zelenskiy, một chính khách lập tức ngừng cả ăn uống chỉ để phê phán tổng thống không tiếc lời. Hầu như tất cả các quan chức tôi gặp sau đó đều chê bai ông chẳng chút nể nang. Có người còn yêu cầu tôi đưa hết lên mặt báo cho hả giận.

Tuy nhiên, họ nhất quán trong việc coi Nga là quân xâm lược: "Zelenskiy xử lý rất tệ hại công việc nội bộ đất nước" – chính khách ở Lviv chia sẻ kèm theo cái nhăn mặt khó chịu – "Nhưng về đối ngoại, Zelenskiy là một tổng thống thời chiến, kiên quyết kháng Nga. Khó ai có thể làm tốt hơn ông ấy."

"Trước chiến tranh, độ tín nhiệm của Zelenskiy suy giảm nghiêm trọng" – một chính khách ở Kyiv nói với tôi – "nhưng Putin đã sai lầm khi cho rằng 'thái độ với Zelenskiy' phản ánh 'tình yêu với Ukraine'. Người dân ghét tổng thống không có nghĩa là họ sẽ đem cờ hoa ra đón chào quân đội Nga."

Khi tôi chia sẻ câu chuyện này với một người gốc Việt ở đây, anh nhận xét: "Ở Ukraine, yêu quê hương và yêu chính quyền là hai khái niệm riêng biệt. Nó rất khác ở Việt Nam nơi nhiều người cho rằng 'yêu nước' chính là 'yêu Đảng'. Nó cũng khác với Nga nơi 'yêu nước' chính là 'yêu Putin' – kẻ sẽ làm nước Nga vĩ đại trở lại. Putin sai vì ông ấy đã nhìn một đất nước dân chủ qua lăng kính chủ nghĩa tôn sùng cá nhân và dân tộc toàn trị."

 

Xe tăng quân Nga bị bỏ lại được trưng bày ở trung tâm Kyiv

Hội đồng thị dân

Quay trở lại thế kỷ 9-13, song song với hệ thống chính trị phi tập trung và đa nguyên của Rus, một đặc thù văn hóa của người Slavic bản địa là hội đồng thị dân "viche" (vĕtše/veche, nghĩa là "phát biểu"). Thể chế này đóng vai trò kiểm soát quyền lực của tầng lớp thống trị người Rus. Hội đồng là nơi người dân đưa ra ý kiến cá nhân và quyết định tập thể. Họ thậm chí có thể mời hoặc trục xuất các thân vương người Rus.

Sau khi bị sáp nhập vào liên bang Ba Lan-Litva, thể chế hội đồng "viche" bị tổn hại nghiêm trọng. Sự phân quyền chỉ dành cho tầng lớp thống trị. Những người phản kháng chạy về phía các thảo nguyên nằm giữa vùng biên giới của những đế chế lớn. Từ thế kỷ 16-18, họ hình thành nên xã hội chiến binh du mục cossack (nghĩa là "người tự do"). Họ dũng cảm, tôn thờ tự do và có tinh thần vượt khó mãnh liệt của những kẻ phải sống sót trên thảo nguyên khắc nghiệt.

Là những nông nô trốn chạy áp bức và giới quý tộc có tinh thần phản kháng, người cossack căm ghét độc tài. Họ thừa kế thể chế hội đồng "viche" kiểu dân chủ sơ khai thời Rus, biến nó thành nền móng cho "hromada" và "rada" – một dạng cộng đồng tự quản và dân chủ trực tiếp.

Trong xã hội cossack, các thủ lĩnh không kế thừa quyền lực theo huyết thống mà qua bầu cử, thậm chí bị bãi nhiệm và trừng phạt. Ở cấp làng xã, người cossack bỏ phiếu bằng cách ném mũ lên trời. Pylyp Orlyk được coi là bản hiến pháp đầu tiên ở châu Âu quy định "tam quyền phân lập" để ngăn chặn độc tài. Hội đồng là nơi người dân chung tay duy trì các dịch vụ công như trường học và nhà thờ. Khi bị giới quan chức và người giàu bắt nạt, hội đồng giúp bảo vệ quyền lợi người nghèo.

 

Giữa biên giới các đế chế lớn, Vùng Đồng Hoang là nơi những cộng đồng tự trị cossack sinh sống

Tinh thần dân chủ

Nền móng phân quyền và dân chủ giải thích cho hiện tượng hầu như ai ở Ukraine cũng có thể phê phán Zelenskiy, kể cả những người bỏ phiếu cho ông. Tôi cứ ngỡ đó phải là một tổng thống bất tài vô hạn nên mới bị chửi sấp mặt như vậy. Nhưng tỷ lệ tín nhiệm của Zelenskiy vẫn là 67%. Hóa ra người Ukraine coi tất cả các tổng thống là "phường ăn hại" chứ chẳng cứ gì Zelenskiy.

Tháng 7/2025, tôi chứng kiến một phong trào biểu tình mạnh mẽ khi Zelenskiy hạn chế tính độc lập của hai cơ quan chống tham nhũng bằng cách đặt chúng dưới sự giám sát của Tổng công tố (do Tổng thống bổ nhiệm). Bất chấp lệnh thiết quân luật, hàng nghìn người đã xuống đường khiến Zelenskiy phải lùi bước chỉ sau hai ngày.

Marina 17 tuổi, nhỏ xíu và trắng muốt như một con búp bê bằng sứ. Cô bé mất 4 tiếng đi từ nhà tới Kyiv để biểu tình. Bằng một thứ tiếng Anh thuần thục, cô học trò đến từ một thị trấn hẻo lánh nói với tôi: "Ukraine chỉ có thể là một phần của châu Âu nếu các chế tài chống tham nhũng được thực thi. Ok, đất nước đang có chiến tranh nên chưa thể bầu tổng thống mới. Nhưng cái gì cũng có giới hạn. Và 'hôm nay' là giới hạn."

Đi cùng Marina là người chị họ 32 tuổi – một chuyên viên kiểm định tin giả. Cô nói: "Tinh thần cách mạng đã ăn vào máu người Ukraine. Chúng tôi ghét mọi kẻ thống trị, mọi ông tổng thống. Là một dân tộc bị đô hộ, chúng tôi luôn phản kháng quyền lực và nghi ngờ các thiết chế nhà nước. Họ nói gì người dân cũng không dễ tin."

Và đó chính là mặt trái của dân chủ trong bối cảnh hiện tại ở Ukraine. Trên mảnh đất màu mỡ của sự hoài nghi với chính quyền, những thuyết âm mưu mọc lên như nấm, không ít trong số đó được nhào nặn bởi bàn tay của Nga: "Zelenskiy là điệp viên KGB"; "Zelenskiy bán Crimea cho Nga"; "Zelenskiy cố tình kéo dài chiến tranh để nhận viện trợ châu Âu bỏ túi riêng"; "Zelenskiy không muốn hòa bình vì sẽ có bầu cử và thay tổng thống"...

Quả thật, hầu như tất cả những người tôi gặp đều cảnh báo: "Quần chúng ngu lắm"; "Đừng tin ai"; "Chẳng ai nói thật"; "Chẳng ai khách quan". Nhưng hầu như ai cũng cho mình là chân lý.

"Ngoài thuyết âm mưu ra thì điều gì khiến một chuyên viên thẩm định tin giả lo lắng nhất?' – Người chị họ lảng tránh câu hỏi của tôi. Lựa lúc bé con 17 tuổi đi ra ngoài, cô nói: "Việc phanh phui các vụ án tham nhũng khi quân dân đang đổ máu là một sự dũng cảm, nhưng lợi bất cập hại. Khi có chiến tranh, dân chủ chưa chắc đã là điểm mạnh. Không chỉ chính nghĩa, mà bên nào độc tài hơn, sát máu hơn, che giấu sự thật giỏi hơn, bên đó sẽ chiến thắng."

 

Biểu tình tại Kyiv phản đối việc ban hành luật hạn chế các cơ quan độc lập giám sát tham nhũng vào ngày 30/7/2025

Xã hội dân sự và cộng đồng tự quản

Câu nói đó khiến tôi day dứt không yên, cho đến khi tôi gặp lại nhà sử học. Sergyi nhắc tôi đừng quên những nền tảng của hội đồng thị dân trong lịch sử Ukraine, từ "viche" thời Viking Rus, đến "rada" thời chiến binh cossack, cho tới hệ thống 1469 "hromada" của Ukraine hiện nay. Sau 4 năm kháng chiến, điều giúp người Ukraine trụ lại một cách kiên cường, bền bỉ chính là vì người dân đã chủ động kiến thiết lại xã hội trên nền tảng của những cộng đồng tự quản như vậy.

Quay trở lại năm 2014, Nga sáp nhập Crimea và chống lưng cho lực lượng ly khai vùng Donbas. Thời điểm đó, quân đội chính quy của Ukraine là sản phẩm của hai thập kỷ hậu Xô Viết. Vũ khí lỗi thời, tham nhũng tràn lan, hệ thống an ninh bị tình báo Nga thao túng, lính đào ngũ hàng loạt, cả nước chỉ còn vài nghìn quân sẵn sàng chiến đấu.

Đối mặt với sự sụp đổ của quân đội chính quy, nhiều hội nhóm và hàng nghìn thường dân đã tự trang bị vũ khí, hình thành các đơn vị dân phòng tình nguyện chống lại phe ly khai. Họ gánh vác phần lớn các cuộc giao tranh ban đầu ở Donbas chứ không phải lính chính quy. Mặc dù một số nhóm dân quân như Azov và Aidar có cả thành phần cực hữu và tân phát xít – chủ đề của những kỳ sau – tuy nhiên, tinh thần tự nguyện chính là di sản của nền Cộng hòa Cossack và truyền thống tự trị của Ukraine.

Tám năm sau, Nga bất ngờ đánh thẳng vào Kyiv khiến quân đội chính quy trở tay không kịp. Gần 100.000 dân thường lại lập tức trở thành dân quân tự vệ. Sau gần bốn năm chiến tranh, dù đã cạn kiệt nguồn binh sĩ, nhưng tinh thần tình nguyện trong dân chúng vẫn cháy bền bỉ. Có 80% người dân đã quyên góp tiền riêng để hỗ trợ quân đội. Thậm chí với một số rất ít người dù không coi Nga là quân xâm lược, nhưng họ vẫn tham gia cứu trợ, đùm bọc dân tản cư, xây lại nhà bị bom đạn tàn phá.

Tôi đã gặp một bà giáo sư (về văn học Nga) kêu gọi được 3 triệu đô la cho tiền tuyến. Tôi đã gặp hai chàng trai có biệt danh "đít thép" vì họ thường lái những chiếc xe bán tải gần 3.000 cây số từ Anh về Ukraine chỉ trong hai ngày để tặng cho quân đội. Tôi đã gặp một cô gái gốc Việt kêu gọi bạn bè dùng tiền mua quà sinh nhật cho mình để đóng góp vào quỹ chiến tranh. Tôi đã gặp một doanh nhân người Việt than thở rằng: "Chị phải xếp hàng chờ tới lượt nấu cơm cho bộ đội, tại nhiều người đăng ký quá. Phải chi mình là chủ tiệm mát xa thì không phải chờ. Vì họ đưa nhân viên đến tận mặt trận để giúp bộ đội giảm đau."

"Ở nơi em sống, chính phủ phải lo hết đúng không?" – một Việt Kiều khác hỏi tôi – "Nhưng Ukraine mới thoát Nga hơn 30 năm thôi. Người dân vẫn luôn nghi ngờ những lãnh đạo thân Nga vì lợi lộc cá nhân. Thế nên tiền ủng hộ tiền tuyến càng đi đường tắt càng hiệu quả. Ở Việt Nam cũng thế thôi em. Gặp thiên tai bão lũ người dân thường quyên góp theo hội nhóm và những người nổi tiếng họ tin cậy, chứ Mặt trận Tổ quốc đâu phải là nguồn tiền vào chủ đạo?"

Có lần, facebook của tôi xuất hiện một nhóm binh sĩ Ukraine gốc Việt ngỏ lời nhờ bà con hỗ trợ mua áo chống đạn. Ngay lập tức rất nhiều người nhận lời. Ở Ukraine, việc dân chúng mua quân nhu là điều rất bình thường. Thậm chí những quỹ lớn như "Повернись живим" (Trở về bình an) và Serhiy Prytula mua cả vũ khí – một vai trò thường do chính phủ đảm nhiệm.

Nguyên nhân không chỉ là ngân sách chiến tranh thiếu hụt hay sự bất tín nhiệm với bộ máy chậm chạp và tham nhũng của chính quyền. Đó còn là truyền thống tự quản, tự nguyện và niềm tin vào khả năng tham chiến, tự mình bảo vệ quê hương với tinh thần "viche", "rada" và "hromada" – những nền tảng xã hội dân sự đã thấm vào văn hóa và tinh thần của người Ukraine từ cả nghìn năm trước.

Hôm gặp Tùng "bộ đội", tôi đi cùng một doanh nhân người Việt ở vùng miền Đông Kharkiv. Khi Tùng mở cốp xe cho tôi xem những thứ cậu chuẩn bị mang ra chiến trường, anh đặt tay lên lưng Tùng vỗ vỗ, miệng nhắc đi nhắc lại: "Cháu thiếu gì phải bảo ngay chú nhé."

Tùng cười: "Dạ cháu vẫn đủ."

 Ảnh chụp màn hình lời kêu gọi tài trợ trên mạng xã hội và Tùng "bộ đội" khi nhập ngũ với quần áo dân sự và các trang thiết bị tự mua

Ghi chú về tác giả và tác phẩm: Tiến sĩ Nguyễn Phương Mai là chuyên gia đào tạo trong lĩnh vực Khoa học Não bộ ứng dụng vào Giao tiếp-Quản trị đa văn hóa/Phát triển năng lực cá nhân. Loạt bài ghi lại những quan sát của tác giả sau gần 4 tháng sống tại Ukraine, Nga và một số nước trong vùng đệm của hai bên chiến tuyến (tháng 6-9/2025). Chuyến đi nhằm mục đích tìm hiểu văn hóa với tư cách cá nhân, độc lập, bằng chi phí riêng, phi lợi nhuận, không có tài trợ hoặc liên kết hợp tác với bất kỳ tổ chức nào. Tên một số nhân vật đã được thay đổi.

 

Cuộc chiến Nga-Ukraine (bài 5): Tiền tuyến, định nghĩa lại chiến trường

 

Cuộc chiến Nga-Ukraine (bài 5): Tiền tuyến, định nghĩa lại chiến trường

 

Hai nữ binh sĩ Ukraine thuộc Lữ đoàn Đổ bộ Đường không độc lập số 25 "Sicheslav" trên một chiếc xe bán tải ngày 31/5/2024 tại tỉnh Donetsk

 

Tác giả, Tiến sĩ Nguyễn Phương Mai

Gửi cho BBC News Tiếng Việt từ Sydney, Úc

• 14 tháng 12 2025
• Thời gian đọc: 19 phút

Trải qua các kỳ trước về sự tàn phá (bài 1), bi kịch mất mát (bài2), cách người dân thích nghi với chiến tranh (bài 3) cùng những thách thức trong việc huy động binh sĩ (bài 4), bài viết này tập trung vào sự biến chuyển của phương thức tác chiến. Sự xuất hiện của drone và vũ khí mới đã định hình lại cục diện chiến trường và báo hiệu điều gì cho các xung đột trong tương lai?

Chiến hào cổ điển

Khi tôi ngỏ ý muốn được đi theo các đoàn tiếp tế tới tuyến đầu (frontline), một người lính quân y vốn rất nhiệt tình bỗng từ chối ngay lập tức. Sofia nửa đùa nửa thật: "Mình sẽ giải thích cho Mai tại sao với điều kiện bạn đóng góp cho tiền tuyến một… bộ sơn móng tay thật đẹp."

Trưa hôm ấy, Sofia dành toàn bộ giờ nghỉ để giúp tôi hiểu tại sao một điều trước đây vốn không mấy khó khăn, mà nay lại không thể. Đó là vì frontline không còn được định nghĩa bởi những chiến hào.

Thời hoàng kim của chiến hào là Thế chiến I. Chúng tạo ra những đường biên rõ ràng. Hai bên ẩn náu sau công sự để tiêu diệt đối phương. Khi chiến tranh mới nổ ra, cả Nga và Ukraine đều đào những chiến hào dài, sâu kiểu thế chiến như vậy.

Điều này gây khó khăn cho lính Ukraine khi họ lấy lại một số vùng bị chiếm. Tùng "bộ đội" – người lính gốc Việt ở kỳ trước – kể lại: "Khi giải phóng những vùng đấy thì mình dùng luôn chiến hào Nga đào trước đó. Nhưng bọn nó bắn về phía tây. Mình bắn về phía đông. Các chiến hào của Nga tất nhiên không được xây để bắn về phía đông. Bộ đội mình chiến đấu theo chiều ngược lại thì bị hở trước mặt, dễ chết hơn. Chiến hào chỉ để nấp thôi, không bắn được."

 
Tùng gửi ảnh chụp cùng những đồng đội đã bị thương và hy sinh trong thời kỳ đánh kiểu chiến hào

Chiến trường trong suốt

Năm 2023, drone cảm tử tham gia cuộc chiến. Hướng tấn công không còn theo chiều đông tây mà chuyển thành từ trên xuống. Tầm bắn của drone xóa sổ những đường biên kiểu frontline, tạo ra một vùng sâu chừng 10-30km gọi là kill zone/gray zone. Trong "vùng tiêu diệt" ấy không còn các chiến hào mà dày đặc các hố cá nhân (foxhole), chủ yếu để che chắn chứ không phải để bắn. Bộ binh ngày càng ít xuất hiện ở kill zone vì mọi cử động đều có thể bị bắt sóng, và chỉ vài phút sau, các drone sẽ truy sát tận cùng từng người lính.

Theo lời một sĩ quan, phần lớn lính của anh thiệt mạng khi luân chuyển quân. Sau hàng tháng trời chiến đấu, khi về tuyến sau, họ phải vượt qua kill zone, khả năng bị giết còn cao hơn trụ lại vị trí. Bác sĩ, y tá không thể tới gần tiền tuyến vì sẽ bị drone tiêu diệt. Họ thường xuyên phải hướng dẫn binh sĩ tự xử lý vết thương từ xa vì "rút lui" không còn là một giải pháp an toàn.

Tùng kể: "Một anh trong đơn vị em dẫm phải mìn bộ binh, chỉ bị thương ở bàn chân thôi. Nếu chữa kịp trong khung 'giờ vàng' (1 tiếng) thì bình phục lại đánh nhau tiếp được. Tụi em làm một cái tourniquet ở bắp chân. Không cầm máu được, đành thắt lại ở đầu gối. Không xong, lại thắt trên bắp đùi. Cứ thế sau 12 tiếng chờ thì anh ấy bị tháo cả khớp háng."

 

Quân y Ukraine sơ tán một quân nhân bị thương khỏi tiền tuyến gần Bakhmut, ngày 23/3/2023

Trong lịch sử, mùa đông với cái lạnh âm 20 độ là kẻ bảo vệ nước Nga trước đội quân hùng mạnh của Napoleon và Hitler. Nhưng với cuộc chiến ở Ukraine, mùa đông hủy diệt cả hai bên.

Khi đất đóng băng cứng như bê tông, những người lính không thể đào hào. Drone thường ghi lại cảnh những người lính không bỏ chạy mà nằm bất động khi drone lao tới. Cơ bắp họ đã đông cứng. Nếu bị thương, họ phải chờ nhiều ngày trong những hố cá nhân lạnh cóng, rất khó được cứu hộ vì drone sẽ phát hiện. Họ phải chọn giữa việc mất một phần thân thể hoặc mất mạng. Họ có thể chết rét trước khi chết vì mất máu.

 

Một phụ nữ ngồi trong chiến hào trong một cuộc huấn luyện quân sự dành cho dân thường, ngày 12/1/2024 tại Kyiv, Ukraine.

Chiến tranh giữa các drone

Tại trung tâm Kyiv, hàng chục xe tăng Nga được trưng bày như bằng chứng thất bại của cuộc tấn công năm 2022. Nhưng chỉ trong vài năm, không phải xe tăng mà drone mới là vũ khí chủ lực của tiền tuyến.

Ở giai đoạn thứ nhất, Bayraktar TB2 của Thổ Nhĩ Kỳ là ngôi sao trên bầu trời. Đây là loại drone tấn công cỡ lớn, bay cao, ném bom laser. Nga có nhiều drone trinh sát nhưng thiếu drone tấn công. Cộng với giả định Ukraine sẽ đầu hàng ngay lập tức, quân Nga di chuyển theo đội hình hành quân chứ không phải đội hình chiến đấu. Đoàn xe dài 60km tắc nghẽn ở Kyiv trở thành bia tập bắn khổng lồ.

Ở giai đoạn hai là sự bùng nổ của drone dân sự Trung Quốc. Những đôi mắt thần này theo dõi đối phương, chỉnh làn để pháo binh đánh chính xác hơn.

Ở giai đoạn ba, drone chuyển sang vai trò tấn công cảm tử. Một chiếc drone giá hơn nghìn đô có thể tiêu diệt một xe tăng giá vài triệu. Với tầm kiểm soát vài chục cây số, drone cô lập tiền tuyến, cắt đứt hậu cần, tạo ra các kill zone. Chúng săn lùng binh lính, biến kẻ tấn công thành kẻ bị săn đuổi.

 Xác xe tăng Nga ở trung tâm Kyiv

Ai đang dẫn trước trong cuộc chiến drone?

Câu hỏi này của tôi không nhận được ý kiến đồng nhất. Cả người Ukraine và người Nga đều cho rằng mình hoặc là siêu việt hơn, hoặc đang bị bỏ lại phía sau. Tuy nhiên, những chuyên gia quân sự và nhà báo chiến trường thì khẳng định hai bên đang ở thế "cân bằng động" (dynamic equilibrium). Lợi thế chuyển dịch qua lại theo chu kỳ 3-6 tháng tùy theo điểm mạnh yếu mỗi bên.

Ukraine chiến thắng trong cuộc đua sáng tạo. Đối mặt với cỗ máy chiến tranh khổng lồ của cường quốc quân sự thứ 2 thế giới, "cái khó phải ló cái khôn".

Ví dụ, Ukraine không có hải quân. Nhưng họ đã tạo ra các thuyền cảm tử kiểu mô tô trượt nước (jet ski), tấn công nhiều hướng theo kiểu bầy sói, đánh chìm một phần lớn hạm đội Biển Đen của Nga. Họ dùng drone bằng bìa các tông làm mồi nhử. Radar của Nga tưởng là máy bay chiến đấu và phóng tên lửa bắn hạ, đồng thời để lộ vị trí để Ukraine tấn công. Hiện tại, Ukraine đang đi trước trong việc dùng AI để drone tự nhận diện mục tiêu.

Sự linh hoạt đó cũng là tinh thần của xã hội dân sự. Hàng nghìn "xưởng drone tại gia" đã ra đời với chính sách "toàn dân lắp drone". Sau một khóa học online, ai cũng có thể tự mua linh kiện, lắp ráp, gửi đi kiểm định trước khi vũ khí đến tay binh sĩ.

Một người mẹ nói với tôi: "Tôi bảo vệ chồng từ xa." Một cô gái nói với tôi: "Như lắp lego thôi bạn ơi, nhưng là cho người lớn." Một bà cụ nói với tôi: "Cứ cuối tuần là các con tôi chiếm dụng nhà bếp để lắp drone. Mùi thức ăn thay bằng mùi chì hàn. Nhưng đây là cách cả gia đình tôi giết giặc." Một chính trị gia nói với tôi: "Nga có thể bắn tên lửa vào một nhà máy điện, nhưng không thể bắn tên lửa vào từng căn bếp của người Ukraine."

 

Một phụ nữ lắp ráp drone FPV trong một xưởng chế tạo máy bay không người lái, ngày 11/4/2024 tại Lviv, Ukraine

Tuy nhiên, Nga đã bắt kịp kỹ thuật và áp đảo số lượng, trở thành kẻ chiến thắng trong cuộc chiến tiêu hao. Một người lính chia sẻ: "Nga còn nhiều tiềm lực đến mức họ chấp nhận đổi 10 drone FPV lấy 1 binh sĩ Ukraine hoặc 1 xe bán tải."

Với lợi thế trong quy mô sản xuất, Nga luôn bắt kịp các pha sáng tạo của Ukraine và nhân rộng số lượng trong các nhà máy hiện đại. Những chiêu mới của Ukraine tung ra chỉ có tuổi thọ thống trị chừng vài tháng. Nga dù chịu thiệt hại trước nhưng nhanh chóng điều chỉnh. Vòng đuổi bắt đó lặp đi lặp lại, biến cuộc chiến trở thành một phòng thí nghiệm chiến tranh hiệu quả nhưng vô cùng đẫm máu.

'Cối xay thịt'

Khi nói chuyện với người dân ở Ukraine và Nga, tôi luôn hỏi họ: "Điều gì quan trọng hơn, sinh mạng hay lãnh thổ?" Tôi nhận thấy những ai từng cầm súng hoặc mất mát thì luôn chọn "sinh mạng". Những người trẻ và lãnh đạo thì thiên về "lãnh thổ".

Nhiều người lính đã chia sẻ với tôi sự kinh hoàng của họ khi chứng kiến quân Nga dùng chiến thuật "biển người" (human wave). Theo nhiều nghiên cứu quân sự, đây là nguyên tắc cốt lõi trong lối đánh của Liên Xô. Stalin từng nói: "Số lượng có chất lượng của nó".

Khi nói chuyện với tôi, Tùng "bộ đội" đã dùng bản đồ để giải thích như sau: "Chị nhìn này. Màu đỏ là quân nó, màu xanh là quân mình. Bọn em cố thủ ở đây. Chỉ có một đường này để tiến lên thôi. Độc đạo. Nhóm thứ nhất bọn nó xông vào. Bọn em bắn chết hết. Nhóm thứ hai xông vào. Lại chết hết. Tại sao nó không đổi chiến thuật, mới đầu em cũng chả hiểu. Cứ 2-3 tiếng nó lại vào tiếp. Bộ đội mình giết nó đến lần thứ 5 thì hết đạn, phải rút lui. Hồi đánh nhau ở Bakhmut, bọn em cũng dồn bọn nó vào một góc. Cách đó có mấy chục mét thôi có đường lui, mà nó không lui. Xác chồng xác, nhưng nó cứ thế lao vào. Một số đứa tù binh thì khai là nếu quay lại cũng sẽ bị biên phòng của chính bọn nó bắn chết."

 

Tùng và đồng đội trong trận Bakhmut

Trận Bakhmut mà Tùng kể được đội lính đánh thuê của Nga gọi là "Chiến dịch Cối xay thịt" (Meat grinder Operation) với mục đích giết càng nhiều lính Ukraine càng tốt. Nhưng các kênh thông tin độc lập và bình luận quân sự Nga cũng lên án rằng chiến thuật này đã trở thành cối xay thịt với chính lính Nga.

Tù binh Nga khai rằng Storm-Z là các đơn vị gồm phạm nhân dân sự (nhập ngũ để được trả tự do) và các binh sĩ kỷ luật kém. Họ được ví như lính "dùng một lần", kiểu viên đạn sống. Lớp trước tiếp lớp sau, họ buộc Ukraine tiêu tốn đạn dược, lộ vị trí chiến đấu và trở thành mục tiêu tấn công. Chiến thuật biển người ám ảnh đến nỗi ngày 8/3 năm nay, khi một bà mẹ liệt sĩ Nga được tặng chiếc cối xay thịt thì mạng xã hội đã phản đối đến mức tổ chức tặng quà phải đóng phần bình luận.

 Ảnh chụp màn hình một trong nhiều buổi phỏng vấn tù binh Nga do nhà báo Volodymyr Zolkin thực hiện

Hai năm trở lại đây, chiến thuật biển người có phiên bản mới. Pokrovsk là một ví dụ. Trên bản đồ, Nga tạo thế gọng kìm, siết chặt thành phố. Một chuyên gia an ninh Mỹ bình luận rằng Ukraine có thể cầm cự, chỉ để một đường thoát khi đã giết được càng nhiều quân Nga càng tốt.

Tuy nhiên, bình luận này bị một sĩ quan Ukraine phản đối dữ dội. Anh giải thích cho tôi rằng ông người Mỹ kia vẫn có tư duy chiến tranh kiểu cũ. Pokrovsk không bị bao vây mà đã biến thành một dạng kill zone, quân hai bên trộn lẫn vào nhau.

Thay vì các đợt sóng người ồ ạt, Nga đã chuyển sang chiến thuật thẩm thấu (infiltration). Lợi dụng thời tiết xấu khi drone không thể bay, từng nhóm 2-3 lính vượt qua kill zone bằng mọi phương tiện có thể: đi bộ, xe máy, xe golf, xe thồ, thậm chí đóng giả làm dân thường. Họ bí mật thâm nhập sâu hàng cây số ra sau lưng tiền tuyến. Họ đào hầm và chờ nhau. Khi đủ lực lượng và đúng thời cơ, họ đánh úp những người lính điều khiển drone vốn ngỡ mình đang ở tuyến sau an toàn.

Chiến thuật này đặc biệt hiệu quả vì drone khó đuổi theo 2 lính Nga trên xe địa hình chạy zic zac. Lính Ukraine cũng không thể dùng pháo đắt tiền hay tên lửa vác vai mà buộc phải dùng súng, đồng nghĩa với việc bị lộ vị trí bắn và trở thành mục tiêu của drone Nga. Tuy nhiên, lính thâm nhập có tỷ lệ tử vong rất cao, "thường 2 lính chết 1" (theo lời viên sĩ quan), bởi đây là nguy cơ "mồi nhử sống".

 

Ngày 10/11/2025, video một nhóm lính Nga lợi dụng sương mù thâm nhập vào Pokrovsk được mạng xã hội so sánh với cảnh tận thế trong phim Mad Max

 

Cái giá của lãnh thổ

Với dân số nhỏ hơn nhiều lần, Ukraine đang dần cạn nguồn binh sĩ. Những chỉ huy tôi gặp đều nói họ chấp nhận "đổi đất lấy sinh mạng". Vì bên tấn công thường chịu tổn thất gấp 2-3 lần phe phòng thủ, để tối ưu hóa tỷ lệ tiêu hao, họ tìm cách buộc Nga phải nướng quân đổi từng mét đất. Thay vì tử thủ đến người cuối cùng, họ được rút lui khỏi các thành phố đã bị san phẳng, không còn giá trị phòng ngự.

Ngay sau khi phát động cuộc chiến toàn diện năm 2022, giai đoạn "tấn công chớp nhoáng" đã giúp Nga nhanh chóng chiếm thêm nhiều phần lãnh thổ Ukraine. Tuy nhiên, họ bị đẩy lùi chỉ trong vài tháng. Đến cuối năm 2022, tổng diện tích Nga chiếm thêm được là 10% lãnh thổ.

Nhưng trong suốt 3 năm đẫm máu sau đó (2023-2025), giai đoạn "cối xay thịt" chỉ giúp Nga giành thêm chưa đầy 1%. Điều này tức là hơn một triệu thương vong (bị thương + tử vong) của hai bên trong giai đoạn này chỉ để đổi lấy khoảng 6.000 km2 (bằng tỉnh Hà Tĩnh ). Chiều sâu tiến quân tại các mũi chủ công chỉ khoảng 35km, vừa vặn tầm sát thương của một drone cảm tử. Tình báo Anh đã so sánh rằng nếu một con sên bò 25m/ngày thì ở Donbas, quân Nga tiến còn chậm hơn cả con sên.

Như vậy, các kill zone đã đóng băng cuộc chiến ở trạng thái hủy diệt. Con số thương vong khổng lồ tỷ lệ nghịch với thay đổi không đáng kể trên bản đồ.

 

Lễ tưởng niệm các Anh hùng Ukraine đã hy sinh trong cuộc chiến Nga–Ukraine và tất cả những chiến sĩ vì nền độc lập của Ukraine tại Nghĩa trang Lychakiv, ở Lviv vào ngày 6/12/2025

Thách thức hậu cần

Có một câu nói nổi tiếng thường được gán cho Napoleon: "Quân đội hành quân bằng bụng." Đó là bài học xương máu rằng chiến thắng phụ thuộc vào hậu cần.

Với các kill zone, xe cứu thương và tiếp tế thường bị drone tiêu diệt. Tùng kể: "Vũ khí rất khó vào đến mặt trận chị ạ. Sức người chỉ mang được vài trăm viên đạn. Nếu bị thương, vỏ nhựa vỡ thì đạn cũng rơi hết. Có lần em bị ngã từ xe bọc thép, lúc đưa về tuyến sau thì 2 quả tên lửa vác vai cũng đi cùng em luôn vì không ai cầm thêm được nữa. Chưa kể mất lính là mất luôn cả vũ khí. Nhiều khi vào đến chỗ giao tranh thì vũ khí chỉ còn một nửa, phải trông chờ vào số đạn nhóm trước chưa bắn hết để lại."

Bên cạnh đó, xã hội dân sự ở Ukraine là một điểm mạnh khi từng người dân đóng góp cho tiền tuyến. Tuy nhiên, đó cũng là gánh nặng quản lý khi nhiều thứ cơ bản như quần áo, bộ sơ cứu, xe bán tải… thường tới tay binh sĩ qua các nhóm tình nguyện thay vì hệ thống chính quy. Sự thiếu đồng bộ này khiến nhiều binh lính tự hỏi: "Tại sao mình đang chiến đấu mà lại phải lo không có rìu để chặt gỗ, không có đinh để đóng công sự?"

Chưa hết, hậu cần không chỉ là vận chuyển vật lý mà là vận chuyển công nghệ. Những gì được phê duyệt tháng 7 thì tháng 10 đã lỗi thời. Tuy nhiên, luật mới đã cho phép các đơn vị tự quyết định mua drone phù hợp nhất với tình hình nơi họ trực tiếp chiến đấu.

 

Xe cứu thương của Ukraine với các vết đạn

Kỷ nguyên chiến tranh mới

Cuộc chiến ở Ukraine đánh dấu sự kết thúc của chiến tranh công nghiệp, mở ra kỷ nguyên chiến tranh công nghệ drone. Những binh đoàn robot vẫn chưa ra đời, nhưng tương lai sẽ là "máy móc chết thay con người". Công nghệ đang ở ngưỡng của việc một phi công ra lệnh cho một đàn hàng trăm drone được trang bị AI. Chúng tự phối hợp: con đi trinh sát, con làm mồi nhử hỏa lực phòng không, con lao vào tiêu diệt.

Đó cũng là kỷ nguyên của cuộc chiến hậu cần. Những kho hàng được rải ra trong mạng lưới điều phối bởi AI thay vì tập trung một chỗ. Drone vận tải và chó robot thay người lính tiếp tế đến tận chiến hào. Vận chuyển "vật chất" đang được thay bằng vận chuyển "dữ liệu". Khi một bộ phận vũ khí bị hỏng, máy in 3D dã chiến tạo ra phụ tùng thay thế trong vài giờ. Chuỗi cung ứng rút ngắn từ hàng nghìn cây số xuống còn vài mét. Kho hậu cần nằm trên "đám mây" chứ không phải trong kho hàng. Vũ khí sẽ được gắn cảm biến để AI tự đặt lệnh tiếp tế trước khi người lính nhận ra thiếu hụt, loại bỏ thời gian chết.

Khi những drone được lắp trong bếp bởi các bà nội trợ có thể tiêu diệt một xe tăng vài triệu đô thì các cường quốc quân sự phải xem lại đầu tư quốc phòng. Những nền tảng vũ khí siêu lớn như tàu sân bay, máy bay ném bom tàng hình sẽ phải đối mặt với bầy đàn cả nghìn drone tự sát. Chiến tranh tiêu hao giá rẻ khiến vũ khí "thông minh" không còn đồng nghĩa với "đắt tiền".

Trong cuộc cách mạng này, lính Ukraine và Nga trở thành tài nguyên cho giới quân sự toàn cầu. Một sĩ quan Ukraine kể rằng khi tham gia huấn luyện ở Ba Lan, anh thấy họ chẳng hiểu gì về chiến tranh kiểu mới: "Tôi đã phì cười. Họ ngây thơ đến mức vẫn dùng xe thiết giáp khi nói về tấn công. Khi cần hạ một đám drone rẻ tiền thì họ dùng máy bay chiến đấu F-35. NATO chắc chắn cần lính Ukraine để cập nhật kinh nghiệm của chiến tranh công nghệ."

Nhiều chuyên gia cũng cho rằng NATO phải viết lại sách giáo khoa quân sự. Cách nhìn của NATO vẫn coi tiền tuyến là frontline thay vì kill zone. Chiến thuật NATO vẫn là tấn công ào ạt và tập trung khiến kẻ thù bất ngờ hoảng loạn. Lính NATO vẫn chưa được huấn luyện xử lý vết thương khi phải chờ di tản trong nhiều ngày, thậm chí nhiều tuần. Ở bên kia chiến tuyến, Triều Tiên và Trung Quốc cũng đang tích cực trong quá trình chuyển đổi này.

Cuối cùng, sự chuyển dịch công nghệ đang tái cơ cấu nhân lực, đưa lính drone trở thành chủ lực. Ở Ukraine, quỹ Victory Drones của bà cựu chiến binh Maria Berlinska đã đào tạo miễn phí cho hơn 50.000 học viên, trong đó tỷ lệ phụ nữ gần đây tăng vọt.

 

Một nữ quân nhân Ukraine vận hành drone FPV được điều khiển qua cáp quang trong một chuyến bay thử nghiệm ngày 29/1/2025 tại tỉnh Kyiv

Drone xóa mờ rào cản thể chất và giới tính. Thế mạnh của nữ chiến binh lái drone đến từ chính những kỹ năng họ được trau dồi qua công việc hằng ngày: sự kiên nhẫn giúp họ quan sát màn hình trinh sát nhiều giờ liền, kỹ năng khéo léo giúp họ hàn các vi mạch, khả năng làm nhiều thứ cùng một lúc giúp họ bao quát tình hình, và tính cẩn trọng giúp họ tuân thủ quy trình an toàn, giảm thiểu mạo hiểm, bảo toàn thiết bị đắt tiền.

Nhận bộ sơn móng tay tôi mua, Sofia hứa sẽ đưa đến tận chiến hào cho một đơn vị lính drone toàn phụ nữ: "Chẳng có lý do gì để bàn tay một cô gái, dù trên bàn phím máy tính hay trên nút bấm thả bom, không được phép xinh đẹp. Chính sự tỉ mỉ khi làm móng của họ mới cần để lắp ráp và sửa chữa drone đấy."

Hóa ra những nữ chiến binh lái drone không chỉ là một giải pháp cho cuộc khủng hoảng nhân lực của quân đội Ukraine. Mấy lọ sơn móng tay tôi từng ngỡ chỉ là câu đùa cho vui chính là ví dụ đặc sắc cho sự chuyển dịch của chiến tranh hiện đại: từ sức mạnh cơ bắp sang sức mạnh của bàn phím.

Ghi chú về tác giả và tác phẩm: Tiến sĩ Nguyễn Phương Mai là chuyên gia đào tạo trong lĩnh vực Khoa học Não bộ ứng dụng vào Giao tiếp-Quản trị đa văn hóa/Phát triển năng lực cá nhân. Loạt bài ghi lại những quan sát của tác giả sau gần 4 tháng sống tại Ukraine, Nga và một số nước trong vùng đệm của hai bên chiến tuyến (tháng 6-9/2025). Chuyến đi nhằm mục đích tìm hiểu văn hóa với tư cách cá nhân, độc lập, bằng chi phí riêng, phi lợi nhuận, không có tài trợ hoặc liên kết hợp tác với bất kỳ tổ chức nào. Tên một số nhân vật đã được thay đổi.

 

Cuộc chiến Nga-Ukraine (bài 4): Tuyển quân – hai cuộc chiến và hai kẻ thù

 Cuộc chiến Nga-Ukraine (bài 4): Tuyển quân – hai cuộc chiến và hai kẻ thù

 

Một nữ quân nhân Ukraine nói chuyện với một em bé đang được sơ tán tại Zaporizhzhia vào ngày 19 tháng 11 năm 2025 

Tác giả, Tiến sĩ Nguyễn Phương Mai

Gửi cho BBC News Tiếng Việt từ Sydney, Úc

• 7 tháng 12 2025
• Thời gian đọc: 20 phút

Trong những kỳ trước, loạt bài về cuộc chiến ở Ukraine đã miêu tả cảnh bom đạn (bài 1), sự đổ nát (bài2) và cách người Ukraine sống sót trong cuộc chiến (bài 3). Bài viết kỳ này nói về những thách thức nhân lực và hậu cần của quân đội Ukraine.

'Tùng bộ đội'

Vừa ngồi xuống bàn, Halina lập tức mở điện thoại cho tôi xem một bức ảnh. Thì ra cô đã chuẩn bị sẵn từ trước, chỉ chờ gặp tôi là bật lên.

"Cậu ấy là anh hùng của Ukraine. Cậu ấy đi lính từ những ngày đầu tiên, cầm súng ở những mặt trận khốc liệt nhất. Bị thương 5 lần, nhưng cứ bình phục là tiếp tục chiến đấu."

Rồi Halina phóng to ảnh ra và cười: "Cậu ấy lại rất sexy nữa. Crush của đứa bạn mình đấy. Vô địch giải thể hình của Ukraine. Cảm ơn Việt Nam đã chia sẻ với đất nước này một chiến binh dũng cảm và đẹp trai như thế."

Tùng đã từng được BBC News Tiếng Việt phỏng vấn. Nhiều người Việt ở Ukraine lưu tên cậu trong danh bạ một cách trìu mến: "Tùng bộ đội."

Sinh ở Hà Nội, hết cấp 3 Tùng mới sang Ukraine với bố. Cậu hồn nhiên kể: "Lúc đó em tưởng đi Tây cũng như đi Mỹ, chắc phải hoành tráng lắm. Ai dè sang đây cũng thất vọng một tý vì nó không vui như mình nghĩ."

 

Nguyễn Lâm Tùng, còn gọi là Tùng "bộ đội", khi bị thương năm 2024 và khi gặp tác giả năm 2025

Tình nguyện

Tuy không sang chảnh như tưởng tượng, nhưng sau nhiều năm sinh sống, Ukraine dần trở thành quê hương yêu dấu. Khi Tùng giật giải quán quân thể hình Ukraine, chuẩn bị ra nước ngoài thi đấu thì chiến tranh xảy ra.

"Nga đánh một cái thì mấy thằng bạn em gọi điện. Chúng nó kêu ở trung tâm đang phát súng cho dân tự vệ. Không có ô tô thì đi bộ. Thế là cả lũ đi bộ cả chục cây. Tới nơi thì hết súng.

Suốt những tháng sau đó khu tuyển quân lúc nào cũng xếp hàng dài. Nhưng có phải ai cũng được chọn đâu. Ghi tên tuổi vào đó rồi họ đuổi mình về."

Đợt tuyển quân đầu tiên Tùng không được đi. Dù là công dân Ukraine nhưng quá thất vọng, cậu thậm chí gọi điện đến Đại sứ quán Việt Nam để hỏi xem phải làm thế nào mới được ra trận.

 

Người dân xếp hàng trước trụ sở tuyển quân (ảnh chụp năm 2022)

Thế trận toàn dân

Quân đội chính quy của Ukraine chỉ có 250.000 binh sĩ và 8 năm kinh nghiệm từ lúc Nga sáp nhập Crimea. Năm 2022, Putin bất ngờ đánh thẳng vào Kyiv với tham vọng một chiến thắng thần tốc để quân đội trở tay không kịp.

Ai cũng cho rằng Ukraine sẽ sụp đổ. Đức từ chối cung cấp một số vũ khí hạng nặng vì sợ Nga chiếm giữ. Hàng tỷ đô la viện trợ bị hoãn. Mỹ đề nghị tổng thống Zelensky sơ tán và thành lập chính phủ lưu vong. Tuy nhiên, ông tuyên bố: "Tôi cần đạn dược chứ không cần di tản."

Ukraine sống sót chính là nhờ gần một trăm nghìn người dân đã lập tức trở thành dân quân tự vệ. Họ ra trận chiến đấu bằng súng trường được phát hoặc súng săn. Họ ra trận trong những bộ đồ thường ngày: quần bò, áo bông, mũ len, khăn dạ... Họ lập chốt kiểm soát, truy lùng chỉ điểm Nga, tạo lớp phòng thủ cho đến khi quân đội chính quy tiếp quản. Tinh thần bảo vệ đất nước vượt qua mọi rào cản hành chính và hậu cần.

Tùng kể: "Tụi em tập trung trong hầm để xe. Đứng thành hai hàng. Họ bảo những thằng bên phải về đơn vị này, bên trái về đơn vị kia. Thế là cả lũ ra mặt trận. Ngoài vũ khí ra, còn lại nhà em tự mua hết: giày, mũ, áo giáp, tai nghe chống ồn… Rồi tụi em cũng tự tìm hiểu vũ khí luôn, khẩu này bắn thế nào, lựu đạn này giật chốt ra sao, bom này găm kiểu gì."

Người dân học cầm súng tại Kyiv (ảnh chụp năm 2022)

Thách thức trong tuyển quân

Tuy nhiên, cuộc chiến kéo dài đã biến tinh thần tình nguyện dần trở thành nghĩa vụ bắt buộc. Luật Ukraine miễn nhập ngũ cho người có vấn đề sức khỏe, gia đình có từ 3 con nhỏ trở lên, cha/mẹ đơn thân, người chăm sóc thành viên bị khuyết tật, thân nhân liệt sĩ, công chức cấp cao, an ninh, sinh viên và giáo viên.

Báo chí bắt đầu phanh phui những vụ lách luật động trời. Cả một đường dây "mua bệnh" liên quan đến bác sĩ và giám đốc tuyển quân. Nổi tiếng nhất là vụ bê bối "Tiểu đoàn Dubai". Trong khi luật cấm đàn ông từ 18-60 tuổi xuất cảnh thì một "tiểu đoàn" chính trị gia và doanh nhân sống xa hoa ở nước ngoài, "hô hào yêu nước bằng máu của kẻ khác".

Những biện pháp mạnh được áp dụng. Nhiều video ghi lại cảnh bắt lính ngay trên phố nếu không trình được giấy tờ hợp lệ. Mới đây, người lái xe của diễn viên Angelina Jolie cũng bị bắt lính khi cô thăm Ukraine vì mục đích nhân đạo. Tuy nhiên, người ta đồn rằng nếu có 1.000 - 2.000 đô la thì sẽ được thả, còn bị bắt lại hay không thì hên xui.

Khi chiến tranh xảy ra, Ukraine bãi bỏ luật nghĩa vụ thời bình và áp dụng luật huy động thời chiến với nam thanh niên 27-60 tuổi. Luật này không quy định thời gian phục vụ. Vài thanh niên đang trốn lính tâm sự với tôi rằng họ sẵn sàng cầm súng, nhưng họ cần một số năm cụ thể. Hiện nay, nhập ngũ đồng nghĩa với phục vụ vô thời hạn. Sự bất định ấy khiến họ cảm thấy mình sẽ "bị kẹt ở chiến trường cho đến chết".

 
Nhà báo Mykhailo Tkach – Ảnh chụp màn hình phóng sự Dubai Battalion: Who is hiding in the Persian Gulf? (Tiểu đoàn Dubai: Ai đang trốn tại Vùng Vịnh?) và hình nộm tại trung tâm tuyển quân Lviv.

Tham nhũng

Tham nhũng cũng len lỏi vào hàng ngũ những người cầm súng. Để được về tuyến 2, một số binh sĩ đã thương lượng với chỉ huy, đổi lương tháng lấy sự an toàn. Tôi từng gặp một gia đình Việt Nam, mỗi lần thăm con là tiếp tế cho cả đơn vị. Họ cũng dấm dúi đút lót thêm cho chỉ huy: "Nó nhận quà, nhận tiền là anh chị thở phào em ạ. Nó còn nhận là con mình còn cơ hội sống."

Ở cấp cao hơn, "vụ bê bối Trứng Vàng" khiến cả xã hội phẫn nộ. Bộ Quốc phòng đã mua trứng với giá 17 hryvnia/ quả (10.000 đồng) trong khi siêu thị chỉ gần một nửa. Một người vợ lính nói với tôi: "Người Ukraine hiện có hai cuộc chiến, với hai kẻ thù riêng biệt: Một là quân Nga xâm lược từ ngoài vào, hai là quan chức tham nhũng từ trong ra. Cả hai đều đáng tội chết."

"Nếu được làm lại, chị có để chồng mình ra tiền tuyến?" – Người phụ nữ nhìn tôi ngạc nhiên, thoáng chút bực mình – "Thì tôi vừa nói đấy thôi. Ukraine có hai kẻ thù. Chồng tôi đánh một, tôi đánh một."

 

Biểu tình đòi minh bạch và tăng ngân sách quân sự ở Kyiv vào tháng 3/2024

Hẳn nhiên, sau 4 năm ròng rã, không phải ai cũng giữ được tinh thần quyết liệt như người vợ lính ấy. Ngoài rất nhiều người tình nguyện ra trận mà tôi đã gặp, số còn lại tôi tạm chia thành ba nhóm chính.

Nhóm 1: Chấp nhận nghĩa vụ cầm súng

Nhóm này chiếm đa số. Họ coi việc bảo vệ đất nước là trách nhiệm không thể lẩn tránh.

Tôi đã gặp một ông bố người Việt có con trai vừa ra trận. Theo luật Ukraine, giấy gọi nhập ngũ có thể tới nhiều lần, nhưng chỉ có hiệu lực khi người nhận trực tiếp ký. Ông kể: "Khi mở cửa nhận giấy nó không hề bị sốc. Nó đã sẵn sàng. Thậm chí nó đã ký sẵn giấy ly hôn, đề phòng nếu bị thương nặng thì vợ có thể đi bước nữa một cách nhẹ nhàng nhất."

"Nó không muốn giết người đâu. Nhưng phải chứng kiến lính Nga man rợ quá, thậm chí vào làng giết cả dân thường, rồi hiếp phụ nữ, thì nó căm thù. Tinh thần nó ngày càng vững vàng. Tôi trước cũng yêu Putin lắm. Nhưng bây giờ Putin là kẻ muốn giết con tôi."

Ở khu chợ Odesa, tôi cũng gặp một người mẹ Việt Nam có con mới nhập ngũ. Chị vừa xếp hàng lên sạp vừa kể: "Bọn Nga tuyên truyền rằng bị bắt lính là bị dí súng vào tay, tống ngay ra chiến trường. Nhưng con chị đây, nó mời thằng bé lên xe, tới nơi ghi danh còn hỏi 'mày đói không tao đi mua bánh mì cho'. Xong nó nói thêm: 'Mày muốn thì cứ trốn. Bọn tao cam kết để mày tự do trốn. Nhưng khi thoát ra ngoài, pháp luật sẽ xử mày tội trốn nghĩa vụ'.

Rồi nó đi huấn luyện 3 tháng, học đủ thứ, kể cả việc đối xử với tù binh cho đúng luật. Giờ nó béo lên, chững chạc lắm. Chị hỏi nó có muốn mẹ đút tiền để được về không thì nó bảo: 'Thôi, ai cũng thế thì Nga nó chiếm hết, mẹ cũng không thể yên ổn bán hàng được nữa'."

 
Một quân nhân Ukraine thuộc Lữ đoàn Cơ giới số 56 bắn súng phóng lựu trong buổi huấn luyện ngày 22/10/2024 tại tỉnh Donetsk

Nhóm 2: Yêu nước, thù Nga, nhưng trốn lính

Nhóm này là thiểu số. Những câu chuyện của họ thường quặn thắt sự giằng xé tâm can. Họ hiểu chiến đấu là nghĩa vụ, nhưng họ sợ chết.

Ở Odesa, tôi gặp Maxim, một võ sĩ đấm bốc đẹp như tượng thần Hy Lạp. Anh nói chuyện với tôi mà như thể đang thú tội.

"Nghề chính của tôi là giảng viên nên tôi được miễn nghĩa vụ. Nhưng giáo viên thì cao quý hơn một người đưa thư sao? Tôi thực ra chỉ là một thằng hèn. Tôi thực ra không dám bỏ nghề để cầm súng.

Khi chiến tranh nổ ra, tôi đã quay về Ukraine đi lính. Nhưng ông sĩ quan ở chỗ tuyển quân thấy ngay nỗi sợ hãi trong tôi. Tôi khóc: 'Cháu sẽ đào công sự, làm gì cũng được, miễn không phải cầm súng.' Ông bảo: 'Về nhà đi. Chiến tranh không phải trò đùa.' Lúc đi ra tôi thấy một cô gái trẻ măng, đáng yêu như một con búp bê. Cô ấy mang trên vai khẩu AK47. Trời ơi, tôi thấy mình hèn hạ. Như rác, như đất, không đáng một xu. Tôi khóc nguyên một ngày.

Tôi tự an ủi rằng ít nhất mình đã không rời quê hương. Nhưng mỗi ngày nhìn vào gương tôi chỉ thấy ô nhục. Có lần gặp một cựu binh ngồi xe lăn, tôi muốn tới bắt tay nhưng rồi bỏ chạy. Làm sao tôi có thể nhìn vào mắt người chiến binh ấy? Anh ta chắc cũng căm ghét một thằng hèn như tôi."

Maxim khóc. Chàng trai lực lưỡng gục mặt vào gối, vai rung bần bật. Bên cạnh anh, cô người yêu nước mắt vòng quanh, nắm tay anh bóp nhẹ.

Tôi nghĩ thực ra Maxim đã rất dũng cảm khi nhìn thẳng vào sự mâu thuẫn của chính mình, để dám thú tội trước bạn gái và trước một kẻ lạ mặt như tôi.

 

Các nữ quân nhân thuộc nhóm cơ động "Phù thủy chiến đấu" của Lực lượng Phòng không Ukraine tập luyện sử dụng vũ khí tại căn cứ vào ngày 2 tháng 11 năm 2024 ở tỉnh Kyiv, Ukraine

Nhóm 3: Yêu nước, thân Nga hoặc ghét chính quyền, nên trốn lính

Phải rất khó khăn tôi mới có thể tìm được những người vẫn còn cảm tình với Nga và sẵn sàng chia sẻ. Tuy nhiên, khi tiếp xúc sâu với họ, tôi nhận ra đó chỉ là sự gắn bó tinh thần chứ không phải lòng trung thành như một công dân.

Họ vẫn ủng hộ một Ukraine độc lập và coi đây là cuộc chiến phi nghĩa. Nhưng sự phi nghĩa ấy đến từ sự yếu kém của chính quyền trong việc "giữ mối quan hệ hữu hảo với Nga". Theo họ, một chính quyền không đủ khôn khéo để tránh cho dân đổ máu thì không xứng để họ hy sinh.

Andrey là trường hợp như vậy. Cậu trách người Ukraine đã tự chuốc họa khi lật đổ chính quyền thân Nga hồi 2014. Tôi ngạc nhiên vì tư tưởng xét lại EuroMaidan vốn chỉ phổ biến ở người già, còn chàng trai này mới 27 tuổi. Nhưng té ra Andrey đang trốn lính. Giọng cậu cay cú, bực bội, đổ lỗi: "Nếu không có Maidan thì tôi đâu phải sống chui lủi thế này. Nhiệm vụ của chính quyền là bảo vệ người dân. Ở cạnh một nước lớn thì tốt nhất là thành đệ tử của nó để dân khỏi chết."

 

Người dân hô khẩu hiệu, vẫy cờ Ukraine cùng Liên minh châu Âu trong một cuộc biểu tình của phe đối lập tại Quảng trường Độc Lập ở Kyiv (EuroMaidan) vào ngày 2 tháng 12 năm 2013

Symon cũng vậy. Anh không tiếc lời phê phán chính quyền: "Đất nước có lãnh đạo tốt thì sẽ tránh được chiến tranh. Đất nước nào lãnh đạo ngu thì dân đổ máu." Rồi anh hỏi tôi: "Nếu từ chối cầm súng tôi sẽ bị đi tù. Có nền dân chủ nào bắt dân đi lính như thế? Mai nói đi, đây là vi phạm nhân quyền đúng không?"

Tôi cố tránh trả lời. Tuy nhiên, Symon gặng hỏi quá nên tôi chỉ nói: "Tại nhiều quốc gia, khi có chiến tranh thì cầm súng là 'nghĩa vụ' chứ không phải 'lựa chọn'."

 

Những điểm sáng của bức tranh tuyển quân

Ukraine quả thật đang đối mặt với nhiều thách thức. Tuy nhiên, không thể phủ nhận những mặt mạnh như sau:

• Thứ nhất là độ tuổi tuyển quân. Năm 2014, Nga sáp nhập bán đảo Crimea bằng một cuộc trưng cầu dân ý gây tranh cãi và hỗ trợ lực lượng ly khai vùng Donbas tuyên bố độc lập. Đối mặt với chiến tranh, nhưng Ukraine chỉ huy động lính từ 27 tuổi nhằm bảo toàn tương lai đất nước.

Hai năm sau cuộc chiến toàn diện, năm 2024, Quốc hội Ukraine phải vượt qua rất nhiều chỉ trích để hạ tuổi của lính huy động từ 27 xuống 25. Một người mẹ Việt Nam có 2 con trai nói với tôi: "Nhiều nước cứ bắt Ukraine thay đổi chính sách. Nhưng ông Zelensky bảo vấn đề không phải là thiếu 'người' mà là thiếu 'vũ khí'. Không có vũ khí thì 18, 20 hay 30 cũng chết. Người trẻ chết thì đất nước cũng chẳng còn."

• Điểm sáng thứ hai là bất chấp chiến tranh, xếp hạng tự do báo chí của Ukraine nhảy vọt từ vị trí 106/180 quốc gia năm 2022 lên vị trí 61 năm 2024.

Sự giám sát mạnh mẽ của xã hội dân sự là vũ khí chống tham nhũng hiệu quả. Năm 2023, tất cả các giám đốc tuyển quân bị sa thải. Thứ trưởng Bộ Quốc phòng và nhiều quan chức phải ra tòa. Áp lực báo chí cũng đẩy nhanh việc số hóa quy trình tuyển quân, giảm tối đa sự can thiệp của con người để tăng độ minh bạch.

• Điểm sáng thứ ba là chất lượng chuyên môn đang bù cho số lượng. Thay vì gọi nhập ngũ chung chung, các chương trình tuyển quân dần chuyển sang kêu gọi lính hợp đồng dựa trên chuyên môn cụ thể: y tá, điều khiển drone, kỹ sư công nghệ…

 

Áp phích kêu gọi nhập ngũ tại Zaporizhzhia (ảnh chụp năm 2023)

• Cuối cùng, Ukraine đã tích hợp thành công các nhóm tình nguyện vào lực lượng Vệ binh quốc gia.

Sau sự kiện Crimea và Donbas năm 2014, nhiều nhóm tình nguyện dân sự có vũ trang xuất hiện. Nổi tiếng nhất là tiểu đoàn Azov chiến đấu chống lại lực lượng ly khai ở Donbas. Báo chí đã mổ xẻ nhiều về việc những thành viên sáng lập Azov có tư tưởng cực hữu và tân phát xít.

Tuy nhiên, thay vì đối đầu với các nhóm dân quân tự phát, chính phủ Ukraine đã đi một nước cờ độc đáo bằng cách sáp nhập họ vào lực lượng Vệ binh quốc gia và quân đội chính quy.

Một mũi tên trúng ba đích. (1) Bất chấp một số tranh cãi, những thành viên cực đoan của Azov đã dần dần bị cô lập hoặc pha loãng vào môi trường mới khi họ chiến đấu sát cánh cùng hàng nghìn binh sĩ khác. Bên cạnh đó, (2) chính phủ kiểm soát được các nhóm vũ trang không chính quy, đảm bảo chuỗi chỉ huy thống nhất.

Quan trọng hơn hết, (3) yếu tố cực đoan ban đầu đã dần chuyển hóa thành tinh thần sẵn sàng hy sinh cho dân tộc. Azov đang được tái định nghĩa, thậm chí trở thành một "thương hiệu" về lòng quả cảm. Hiện nay, những người lính ký hợp đồng quân sự và được đầu quân cho Azov thường có động lực chiến đấu đặc biệt cao do danh tiếng mà cái tên này mang lại. Tuy nhiên, tinh thần dân tộc này có thể trở thành cực đoan sau chiến tranh hay không thì vẫn là câu hỏi để ngỏ.

 

Chụp lại hình ảnh,Áp phích ở Kyiv kêu gọi thả những chiến binh Azov bị Nga bắt khi bảo vệ Mariupol

Phía sau là gia đình

Khi gặp những binh sĩ về nghỉ phép, tôi luôn hỏi điều gì khiến họ sợ nhất. Hóa ra không phải bom đạn hay cái chết. Đó là "gia đình".

"Tùng bộ đội" tâm sự: "Vợ em đang có bầu. Em quay lại mặt trận là cô ấy gọi liên tục. Không có Starlink thì gọi cho chỉ huy, nhắn cho đồng đội. Cấp trên kêu trời, bảo vợ mày là không được gọi tao nhiều như thế."

Trong kỳ trước, tôi đã chia sẻ câu chuyện bà giáo sư có con trai mới chết trận. Anh lẽ ra được miễn nhập ngũ vì có ba con nhỏ. Khi anh xung phong đi lính, bà xin con hãy nghĩ tới mấy đứa bé và quyết định lại. Nhưng anh trả lời: "Mẹ à, chính vì nghĩ tới sắp nhỏ nên con phải ra đi."

Câu nói ấy lặp đi lặp lại với tất cả những người lính tôi gặp: "Hồi chiến tranh xảy ra, tôi nhập ngũ vì đất nước. Nhưng bây giờ, tôi tiếp tục cầm súng vì vợ tôi ở nhà. Tôi không muốn cô ấy phải chạy giặc. Con gái tôi đang học mẫu giáo. Tôi không muốn nó lớn lên trong một đất nước bị xâm chiếm. Em trai tôi sắp trưởng thành. Tôi không muốn nó bị bắt lính cho Putin."

Ở Odesa, tôi gặp một cựu binh Xô Viết ngày xưa. Ông dành cả buổi để chửi chính quyền. Nhưng khi nói về những người lính, ông già hơn 70 tuổi ứa nước mắt: "Người Ukraine sẽ thắng. Binh sĩ ở tiền tuyến không đánh nhau vì chế độ này đâu. Sau lưng họ là gia đình, là căn nhà họ muốn trở về."

 Một cặp đôi chia tay trước ngày chàng trai quay lại chiến trường

Bên cạnh là đồng đội

Nhưng không phải ai cũng có một gia đình để neo đậu niềm hy vọng. Hôm ấy trong công viên Lviv, tôi gặp một người lính bước đi khập khiễng. Anh trôi vô định, mặt buồn đến mức đau đớn trào cả ra ngoài. Tôi đánh liều tiến đến hỏi thăm: "Anh ổn không?"

Volodymyr nói được tiếng Anh. Tôi liền mời anh một ly cà phê và lắng nghe câu chuyện đắng nghét của chàng sĩ quan trẻ.

"Cuộc chiến khốn kiếp này đã trao vợ con tôi vào vòng tay kẻ khác. Cô ấy tị nạn ở Tiệp, gặp một gã ở đó và ly hôn với tôi. Tôi trở về trắng tay, ngày nào cũng ra đây chạy trốn căn nhà trống vắng."

"Nhưng những gia đình tan vỡ như tôi không hiếm. Khi quay lại chiến trường, điều khiến họ tiếp tục xả thân là anh em đồng đội. Chúng tôi vào sinh ra tử. Trên trời là drone săn người, dưới đất là sinh mạng đặt vào tay nhau. Đó chính là gia đình."

 

Volodymyr khiến tôi nhớ đến Tùng "bộ đội": "Bạn bè em chết hết rồi chị ạ. Em chẳng còn ai để gọi nữa. Nhưng em lại thêm đồng đội mới. Mấy tháng đầu còn cãi lộn. Nhưng ra chỗ bom đạn thì phải dựa vào nhau mà sống. Nếu mình sẵn sàng hy sinh để cứu nó thì nó sẽ liều mạng để bảo vệ mình."

Cả Volodymyr và Tùng là bằng chứng sống cho tâm lý học chiến tranh. Ở điểm khởi đầu, những người lính cầm súng vì Tổ quốc – một khái niệm trừu tượng. Nhưng khi ở giữa ranh giới sống chết, Tổ quốc ở xa, còn đồng đội thì ở gần. Điều khiến họ tiếp tục xả thân là sự gắn kết với những anh em cùng chiến hào (primary group theory). Lý tưởng có thể đưa người lính ra trận, nhưng chỉ có đồng đội mới giữ họ lại trong cuộc chiến.

Bởi trong bom đạn, chỉ khi ai cũng sẵn sàng hy sinh vì nhau thì từng người mới còn cơ hội sống sót. Họ chiến đấu không còn là để chết cho Tổ quốc, mà để sống cùng nhau trở về.

Ghi chú về tác giả và tác phẩm: Tiến sĩ Nguyễn Phương Mai là chuyên gia đào tạo trong lĩnh vực Khoa học Não bộ ứng dụng vào Giao tiếp-Quản trị đa văn hóa/Phát triển năng lực cá nhân. Loạt bài ghi lại những quan sát của tác giả sau gần 4 tháng sống tại Ukraine, Nga và một số nước trong vùng đệm của hai bên chiến tuyến (tháng 6-9/2025). Chuyến đi nhằm mục đích tìm hiểu văn hóa với tư cách cá nhân, độc lập, bằng chi phí riêng, phi lợi nhuận, không có tài trợ hoặc liên kết hợp tác với bất kỳ tổ chức nào. Tên một số nhân vật đã được thay đổi.

 

Loạt bài Nga-Ukraine: Chiến tranh hay hòa bình?

• Bài 1: Bom đạn – Thần Chết không có khuôn mặt người
• Bài 2: Đổ nát – sự hủy hoại tinh thần của cuộc chiến
• Bài 3: Kiên cường, sống chung với bão
• Bài 4: Tuyển quân – hai cuộc chiến và hai kẻ thù