Châu Phi đen và mặt nạ

 

Mặt nạ vàTrống Djembe châu Phi

Những hình ảnh trong bài được lấy ở đây và trên Internet.

Châu Phi đen và mặt nạ

Châu Phi có nền văn hóa lâu đời, bị lãng quên nhiều thế kỷ. Nghệ thuật trang trí thân thể có xăm mình, rạch da, mài răng, tết tóc. Họ tô vẽ tỉ mỉ trên thân mình nhiều vật kỷ hà (Hình kỷ hà là những hình đơn giản, vuông, tam giác và tròn...) màu đỏ, trắng, đen, vàng tạo từ cách nghiền nát thảo mộc, chất khoáng trộn với nước hay dầu. Nghệ thuật đời sống với đồ dùng hàng ngày dù tầm thường nhỏ bé, đều đẹp mắt. Dệt, trang trí bằng thêu và in lạ lùng. Nhiều thành quách xây cất từ đá, gỗ, gạch sống chưa nung, đất nện được trang trí bằng sơn màu, chạm nổi. Tranh vẽ trên vách đá cổ xưa hình bò, ngựa, săn bắt, sinh hoạt thời sa mạc Xahara còn khô cằn 5000 năm trước Công nguyên. Thẩm mĩ châu Phi đen mà thế giới biết đến nhiều hơn cả là chạm trổ, mặt nạ, tượng gỗ. Chúng độc đáo, muôn hình muôn vẻ.

I. SỰ PHÁT HIỆN MUỘN MÀNG

Châu Phi, xứ sở của mặt nạ và tượng gỗ. Michel Leiris (nhà nghiên cứu châu Âu) viết: “Mặt nạ châu Phi bản chất huyền bí, trình bày hoạt động của nhân vật hàm hồ, vừa là hình ảnh, vừa là thực tế, quan hệ mật thiết trong cuộc lễ khai tâm”. Nam giới dùng mặt nạ trong cuộc tế lễ, nhảy múa, đàn bà, trẻ con không được sờ mó. 

Mặt nạ là hình ảnh vật siêu phàm, ảnh hưởng thuyết duy linh hồn (animiste) cho rằng người và môi trường đều do lực lượng thần bí vô hình chi phối. 

Con đường phát hiện nghệ thuật châu Phi đen nhiều gian nan, khúc khuỷu. Thoạt đầu do người thích “chơi vật lạ” mang ở ngoại quốc về, sau đến các nghệ sĩ và nhà khoa học ngắm nhìn chăm chú mà chưa hề biết rõ gốc gác. Thế kỷ 19 châu Âu duy lý nhìn vùng đất hoang vu châu Phi về nhân chủng học hơn là nghệ thuật. Mặt nạ, tượng gỗ và đồ thờ cúng bị coi là mọi rợ, vứt đi, “nghệ thuật dã man”, sơ đẳng của nền văn minh “tiền lo-gic”!

Mặt nạ, cách điệu hóa cao, biến đổi hoàn toàn hình dáng mặt mũi, cơ thể để tạo ra căng thẳng. Họ đơn giản các bình diện, thay đổi kích thước cân đối, nhiều khi phóng một số nét hình ra phía trước tả tình cảm tàn ác, khủng khiếp, có lúc đau thương hoặc dịu hiền kỳ lạ. Nét độc đáo này không sao hợp khẩu vị thẩm mỹ phương Tây, hoàn toàn xa lạ với nghệ thuật Phục hưng tôn trọng sự cân xứng. 

Đứng trước sức hấp dẫn mang tính va đập mạnh mẽ không cưỡng nổi của châu Phi thần bí, những người Âu cấp tiến mới tỉnh ra rằng: 4 thế kỷ nghệ thuật theo Hy Lạp không phải là cách nhìn thế giới duy nhất, có nhiều hạn chế. Hội họa, điêu khắc châu Âu bắt đầu chăm chú tới hình thể và nhịp điệu từ đây! Năm 1906 Picasso rồi Matixơ, Vlamanh, Đơ ranh, Brắc sục sạo các hàng đồ cổ Paris tìm mặt nạ châu Phi. Tác phẩm “Những cô gái Avinhông” vẽ 1907 của Picátxô là tuyên ngôn lập thể.

 

Những cô gái Avinhông - Picasso 1907

Năm 1945 lần đầu tiên ở Paris (Bảo tàng Dân tộc học) trưng bày phần lớn mặt nạ và tượng gỗ châu Phi, một nhà nghệ thuật học Pháp viết “Người da đen sống giữa tự nhiên, nghệ thuật của họ không sao chép những thứ quanh mình, mà khám phá ra các thể dạng, còn đám nghệ sĩ chúng ta bị nhốt kín trong các thành phố, cắt đứt mọi quan hệ với tự nhiên, chỉ còn đeo đuổi sự bắt chước ...” 

Mặt nạ Đôgô ở Ma Li nhiều tầng trên tấm, gỗ cao khoét thủng, chạm trổ và tô màu.

 

Mặt nạ nghi lễ Dogon

Mặt nạ Vobê hình trụ, hình ống, hình chóp hay bán nguyệt. Mặt nạ thần Gu (thần sáng tạo) nét mặt thanh thản bằng gỗ đen bóng, sống động. Mặt nạ Pumu ở Công Gô sơn trắng, phụ nữ có đôi mắt xếch. Người Denđê có mặt nạ hình tam giác, cằm nhỏ, nhọn, bằng xương hay ngà voi làm bùa chú trong buổi hành lễ khai tâm.

 

Mặt nạ BaKongo của Khu vực Trung tâm Congo

Châu Phi, xứ sở mặt nạ mang vẻ đẹp thần bí không gì so sánh. Nó nhắc về những bình minh hoang vu xa vắng thuở đất trời tạo lập hay ban đêm rất chủ yếu và không tính người. Tính thiêng liêng ra đời khi quy luật vũ trụ bị phá vỡ quan hệ với thời gian vô trật tự tàng ẩn những sức mạnh nguy hiểm. 

Doei (hay Kwere), mặt nạ tổ tiên nữ, Tanzania

Mặt nạ có khi tượng trưng huyền thoại về gốc tích, ác, thiện của thượng đế và bản năng mơ hồ con người không rõ ràng... Có mặt nạ bảo vệ, mặt nạ đánh lừa, mặt nạ chiến đấu, lễ khai tâm ... Mặt nạ thờ vật thiêng màu đen, hiểu nó như đọc mật thư.

Mặt nạ Mwaash aMbooy - bảo tàng Brooklyn

Mặt nạ Công Gô đoán mã như đoán mộng, càng suy đoán càng thêm khó hiểu. Với người không khai tâm thì mặt nạ là “nhà nhiều tầng gác” người khai tâm coi là hạ thế từ gác trời xuống đất. Mặt nạ diễn tả cõi đi về của thần linh, những xáo trộn trật tự chống chọi với đấng sáng tạo. Mặt nạ dùng làm uy lực chính trị, uy lực xã hội, biểu tượng của thần thánh, vẻ đẹp luôn bất ngờ. Do là vật thờ cúng nên làm ra không để giống cái gì! Phũ phàng và táo tợn với hiện thực, mạnh tay bóp méo hình thức, xóa bỏ hình ảnh thật của đời sống bằng thứ Kỷ hà học thần thánh, tạo ra hình thức của cái vô hình, cuộn xoáy vào siêu thực và trừu tượng... khởi nguồn của hội họa phương Tây hiện đại. Mặt nạ Pongne giống hình tượng của Klee, mặt nạ Xirigiơ gợi nhớ đến Vasarely... Nhưng hoạt động thẩm mỹ châu Phi không chỉ thu hẹp trong lĩnh vực sáng tác tạo hình. Là một tổng thể phức tạp thiên về nghe nhìn, kết hợp nhạc, múa, thơ, kiến trúc, hội họa và điêu khắc. Trong tự do vùng vẫy, điêu khắc vẫn nổi bật nhất. ở đây có mối quan hệ giữa nghệ thuật và con người sáng tạo.

Mặt nạ bằng đồng và gỗ từ Trung Phi

“Nghệ thuật nhân thể” nhằm thay đổi bản thân. “Nghệ thuật về xung quanh” cụ thể hòa và sắp xếp lại quanh mình. Không sao hiểu hết mặt nạ lúc xem trong viện bảo tàng, nó đẹp bất động, trơ trẽn khi tách khỏi người đeo, không có xiêm y tế lễ đi kèm, không chiêng trống, khói lửa bập bùng, tiếng thở của gió ngàn, tiếng gọi bạn của đoàn người gào, rú. 

Một mặt nạ của người Mitsogo ở Gabon

Cuộc sống châu Phi phong phú và sôi sục. Cúng lễ và nhảy múa cho mặt nạ tính khí hàm hồ trong môi trường phi lo-gic, tĩnh và động... Nhịp sống nghiêm trang không ào ạt, trần tục mà là nhịp điệu các vật thể trong vũ trụ: vành tròn của quỹ đạo hành tinh quỳ gối nhún nhẩy, hình xoáy vòng và đường cong, dáng quỳ lạy và nhảy vọt. Mặt nạ trong thế giới mông lung tĩnh liệt và năng động. Giọng trầm hùng của rừng thẳm, sa mạc và dòng sông chảy vào cõi thâm u của vũ trụ, thức dậy những trật tự vu vơ bị phá vỡ, nuôi sống những hoài vọng về tương lai ...

 

Mặt nạ Wabele của người Senufo, Bảo tàng Brooklyn

II. NGƯỜI MẸ LINH HỒN CỦA VĂN HOÁ CHÂU PHI

Năm 1960, tổng thống nước cộng hòa Xêcu Turê trong thư mừng danh họa Picátxô 80 tuổi có viết: “Châu Phi với nền triết học cổ truyền đại đồng và nền văn hóa với quan niệm “siêu hình” riêng biệt đã tránh được sự quyến rũ, đồng hóa theo kẻ khác, tin chắc ở bản sắc của mình qua phong trào giải phóng dân tộc không gì cưỡng lại và lay chuyển nổi”. Truyền thống văn hóa và bản sắc tâm hồn giúp cho nghệ thuật châu Phi tồn tại bất diệt dù lục địa đen mênh mông từng chịu nhiều đau khổ hơn bất cứ nơi nào trên trái đất, khi người Âu đặt chân nên vùng đất đai phì nhiêu này để bắt nô lệ. Tháng 12/1592 vua Tây Ban Nha ký đạo dụ xuất khẩu nô lệ từ châu Phi sang châu Mỹ. Hàng triệu, triệu người bị bắt rời khỏi quê hương, bị xích chân, xiềng tay lùa đi như súc vật, làm đủ mọi việc của kiếp ngựa trâu. Thực dân Anh, Pháp, Bỉ, Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha thôn tính toàn bộ châu Phi, ngăn cách họ bằng hàng rào thuế quan và “luật pháp lưỡi lê” khắc nghiệt. Nước mắt châu Phi chảy dài suốt 600 năm, nô dịch với những cuộc tàn sát liên miên, man rợ ... Nhưng điều kỳ lạ là nghệ thuật dân gian châu Phi vẫn sống động và phát triển trong tâm hồn những người dân đau thương, bất khuất. Thế giới tối tăm phía sa mạc Xahara ngày nay đã bừng sáng, thoát khỏi gông cùm của chủ nghĩa thực dân, xây dựng lại Tổ quốc theo những con đường riêng, nhưng nhiệm vụ lớn lao về văn hóa là khai thác và sử dụng văn nghệ dân gian, cơ sở cho nền nghệ thuật hiện đại châu Phi ngày nay. Khẩu hiệu của họ: “Hãy biết ơn sâu sắc vốn nghệ thuật dân gian, coi đó như bà mẹ linh hồn của nền văn hóa”. Mặt nạ và tượng gỗ châu Phi đen mãi mãi là đặc sắc, tỏa sáng trong kho tàng văn hóa nhân loại./.

Head of a Sleeping Woman- Pablo Picasso 1907

Phòng trưng bày mặt nạ châu Phi

Mặt nạ truyền thống châu Phi là một trong những yếu tố của nghệ thuật châu Phi có ảnh hưởng rõ rệt nhất đến châu Âu và nghệ thuật phương Tây nói chung; trong thế kỷ 20, các phong trào nghệ thuật như lập thể, dã thú và chủ nghĩa biểu hiện thường được lấy cảm hứng từ những di sản rộng lớn và đa dạng của mặt nạ châu Phi. Ảnh hưởng của di sản này cũng có thể được tìm thấy trong các truyền thống khác như tại các cuộc diễu hành carnival mặt nạ ở Nam và Trung Mỹ.

 

Chiếc mặt nạ bằng ngà voi trị giá 4.5 triệu bảng Anh.

Mặt nạ nghi lễ và nghi thức là một đặc điểm thiết yếu của văn hóa truyền thống của các dân tộc thuộc một phần của vùng châu Phi Hạ Sahara, ví dụ khu vực giữa sa mạc Sahara và sa mạc Kalahari. Trong khi ý nghĩa cụ thể liên quan đến mặt nạ nghi lễ rất khác nhau ở các nền văn hóa khác nhau, một số đặc điểm thì lại phổ biến đối với hầu hết các nền văn hóa châu Phi. Ví dụ, mặt nạ thường có ý nghĩa tâm linh và tôn giáo và chúng được sử dụng trong các điệu nhảy nghi thức và các sự kiện xã hội, tôn giáo; một trạng thái đặc biệt được quy cho các nghệ sĩ tạo ra mặt nạ cho những người đeo chúng trong các nghi lễ. Trong hầu hết các trường hợp, chế tạo mặt nạ là một nghệ thuật được truyền từ đời cha sang con, cùng với kiến thức về ý nghĩa biểu tượng được truyền tải bởi những mặt nạ này. Mặt nạ châu Phi có tất cả các màu sắc khác nhau, chẳng hạn như đỏ, đen, cam và nâu.

Còn tiếp bài sau.