Phố khuất mặt?

Tháng Ba 2012, Xuân Bình ở Tây Bắc
“Ta đi một mình cuối mùa hoa rơi…”

Quen biết Xuân Bình, cùng mang chữ Nhâm như tôi và đã đôi lần trao đổi. Anh  to, cao, đen, khuôn mặt thô rám, mái tóc xoăn lúc nào cũng dựng đứng trên đầu, Xuân Bình mang hình hài của một người không biết bằng lòng, cam chịu với những gì số phận dành tặng. Với hơn chục lần xuyên Việt và đã đặt chân tới gần 30 quốc gia, Xuân Bình lăn lộn suốt những hành trình tự khám phá và chinh phục bản thân.

Anh đi nhiều để được học hỏi nhiều hơn từ đời sống thực với những trải nghiệm vui buồn. Anh đọc nhiều để cố gắng không sa vào vòng luẩn quẩn của những kinh nghiệm rất mau cũ mòn. Anh tiết giảm tối đa những giao tiếp, giao đãi xô bồ để tự tìm cho mình những khoảng lặng. Giản đơn chỉ là để: Tu thân!

Bình và Huyền, ngày Phụ Nữ 2012.

Trên tường là bức ảnh chụp một kỷ niệm
từ những ngày Huyền đi chữa bệnh ở Côn Sơn…
Một khoảnh khắc rất lạ, 

Đời lẻ

Héo cười

Khẳng khiu hy vọng

Vẫn cố gom lá trời

Tạo dáng

Bình minh

***

Xin giới thiệu bài viết của anh. Chắc bạn sẽ không vui, nhưng đó là những gì rất thật và cần suy ngẫm. Cũng như là quà Giáng sinh trong gió lạnh.

Phố khuất mặt?

Hai mươi năm làm tư liệu, nghiên cứu về phố cổ Hà Nội nhưng cho đến bây giờ, thú thực, tôi tiếp tục không hiểu gì kể cả những cái lộ diện của nó.

Việc tiếp cận thông tin từ quá khứ là không đủ hoặc đã bị khúc xạ quá nhiều do lồi lõm, vênh váo và cả những trơ tráo của lịch sử. Hiện tại phản ánh trung thực đến độ nham nhở, kỳ quái cái vốn có của đời sống. Nhưng cũng không biết nên nhận thức nó ra sao, theo cách nào và theo ai? Hà Nội phố đa nhân cách, có ai dám chắc về điều gì nó sẽ làm trong tương lai?

Ban đầu tôi có những dự định khá to tát. Phố cổ ra sao nếu không có Cao Biền, không có bế quan tỏa cảng của nhà Minh hồi thế kỷ 14 hay tham vọng xâm thực vùng Vân Nam và miền Tây Trung Hoa của người Pháp hồi cuối thế kỷ 19? Lý Công Uẩn viết Thăng long “đất cao” có mâu thuẫn gì với nền sân rồng bị thụt sâu gần 5 mét sau 1000 năm không có những biến động quá lớn về địa chất? Trong gần 3000 đền thờ Khổng Tử trên thế giới, có trục thần đạo nào được nối thẳng tới Bắc Kinh như Văn Miếu. Có thể hiểu đó là lưỡi gươm hay mũi tên xuyên tâm Thăng Long? Khuê Văn các do Tổng trấn Hà Nội dựng lên đẹp và thanh thoát hơn so với những gì hậu duệ Khổng Tử xây cất ở Khúc Phụ. Nhưng hình như cả quan niệm, ý nghĩa triết học và kết cấu gỗ của kiến trúc này đều là của người Trung Quốc? Người Hà Nội có nhầm lẫn gì khi lấy hình tượng này làm biểu tượng cho riêng mình?

Hà Nội 1992.
Sông hồng đã bị đặt ra ngoài sự phát triển của thanh phố này?

Hà Nội 1993.
Sau hơn một thiên niên kỷ tồn tại, dấu tích còn lại chỉ là hai chữ Đường Thành?

Hà Nội 1994.
Không thể tìm đâu ra hình ảnh này từ một nhà hai tầng trong Ngõ Gạch

Hà Nội 1995. Phở. 
Xếp hàng. Chật chội. Nóng bức. Và có thể là rất bẩn? 
Tất cả chỉ số này được rất, rất nhiều người HN gọi nôm là hồn phở?

Cực chẳng đã, thời gian mách bảo tôi chọn lựa và chốt lại những gì tạm có trong tay. Một trong những cách ấy, tôi dựng lên hai phố cổ bằng chữ nghĩa và hình ảnh. Gắn mỗi biến đổi, biến dạng của từng tuyến phố, phương tiện đi lại, dung nhan Hà Nội cùng những tâm tư, cảm xúc của Thạch Lam, Vũ Bằng, Nguyễn Tuân, Lưu Quang Vũ, Phùng Quán, Tô Hoài… Mọi cố gắng để các không gian này thật trùng khít rồi hy vọng có đồng hiện nào đó ý nghĩa nhất cho nhận thức của bản thân.

Giới hạn không gian nghiên cứu cũng không rõ ràng bởi phố cổ từ đời Lý, Trần, Lê vốn thế. Qua 20 năm để thử nhìn lại 100, 1000 năm hoặc xa hơn nữa. Các thao tác phỏng vấn, ghi chép, ghi âm, chụp ảnh… được thực hiện nghiêm túc nhất vào các dịp tết Nguyên đán.

Đặc biệt nhất là những hành trình ngắn ngủi kéo dài chừng hơn hai giờ sáng sớm mùng 1. Thời khắc đó phố cổ phô lộ một hiện trạng, thể trạng lạ và kinh ngạc. Tất cả vẫn mơ màng, ngái ngủ, chưa kịp thức dạy, tỉnh táo cùng những mưu tính thiệt hơn hoặc khôn khéo trong tô điểm, diễn xuất. Tôi thấy trong mình hiện ra chân dung một thằng rồ. Bước chân lúc đôn đáo, khi rờ rẫm. Vừa sợ một sự thật nhỏ nhoi nào đó vụt mất vừa canh chừng có thể chà đạp vào gương mặt trần trụi, nghèo đói, rơ bẩn, thũng mỏi của phố.Những bức ảnh lạnh lùng nhất đã ghi lại phố cổ rũ rượi trong dáng vẻ của kẻ vừa dốc tàn lực để truy hoan với giao thừa. Đó là cơn cớ hối thúc những câu hỏi ám ảnh mạnh nhất trồi ra.

Hà Nội 1996.
Mấy chục năm qua, các biểu tượng, thần tượng, ngẫu tượng đều bị đánh tráo lộn tùng phào. Lịch sử đất nước, dân tộc này sẽ lấy một ngày trong tháng 5 hoặc tháng 9 để xem xét rất kỹ hiện tượng kinh hoàng nhất trong quá khứ: có một thời đại mà người Việt thờ cúng quỷ dữ, vinh danh kẻ bán nước "diêm dúa”, trầm trồ trước kẻ giết dân tàn bạo, dối trá, ăn cắp…?

Hà Nội 1997- Hàng Tre.
Những vẻ đẹp bình dị đã mất đi, bị tàn phá.
(ngay cả khi trình bài báo này, họa sỹ thiết kế một tờ báo nổi tiếng
cũng cắt phéng đi những lớp mái lô xô hhuhuhhu)

Hà Nội 1998. Kim Liên nay.
Tứ trấn xưa, vẫn chỉ hiện ra những dồn nén của nghèo khó, lam lũ.

Hà Nội 1999. Những người phụ nữ lam lũ hơn.
Những người đàn ông trẻ khỏe tiếp tục đi tìm những ảo tưởng.
Đội mũ cối Trung Quốc không chỉ là thời trang.Đó là một thứ đồng điệu, nhào trộn kỳ quái giữa chân dung một người lính... và những bọn đầu gấu, dân anh chị.

Hà Nội 2000. Một người đi chật cả con đường.

Chẳng còn mấy chi tiết khả dĩ mô phỏng cấu trúc tam giác địa văn hóa Hà Nội mà nhà sử họcTrần Quốc Vượng từng mô hình hóa.

Nào đâu hương hoa nhài, hoa sữa từng đi vào dân ca hay những vùng tự sướng trong tâm thức nguyên thủy? Chỉ còn hành trình lòng vòng, thum thủm của những bịch chất thải được ghi lại trong “Nhịp sống mỗi ngày trên mái phố cổ” của F. Winterscheidt- Viện trưởng Viện Goeth.

Không còn thấy đâu những chuyện cũ về phố của Tô Hoài. Chẳng thể tìm được những món ngon của Vũ Bằng. Im tịt những con chữ, con âm  hào sảng mà Nguyễn Tuân nắn nót rũa tỉa về thời chiến tranh. Lượn đủ kiểu mà chưa kịp mơ về “văn minh bay” như Trần Mạnh Hảo…

Có thể hiểu những suy tư của Vũ Bằng bởi từ một đứt quãng về không gian, ông đẩy những con chữ trôi đi trên ký ức, hoài niệm. Có thể cảm thông với không ít phố cổ chỉ là tiếng hót tụng ca đầy thảng thốt của loại chim quý trong lồng son chỉ giúp vui tai nhà quyền quý. Hót cho yên cành, ấm tổ. Hót cho ngây dại những kẻ nghèo khó không có nhiều cơ hội mài chữ, đong trí thức và cũng chưa một lần thưởng lãm phố.

Nhưng không thể hiểu nổi những người đang cắm mặt vào bát phở đầy phooc môn cùng hành, mùi dư thừa nồng độ hóa chất gây ung thư mà vẫn nức nở hồn phở. Quá nhiều vần “ồn’ được gieo xuống rất dễ khiến người ta tin rằng có tới ba vạn sáu nghìn con phổ cổ trên một châu thổ chữ nghĩa. Hội chứng này sinh ra và được nuôi dưỡng bởi dòng báo chí “mì chính”. Không đóng góp gì cho việc bồi bổ thể xác nhưng đó là một xúc tác tốt để hỗ trợ những phản ứng nhai nuốt. Phần nhiều nó được bao gói khá tử tế trong các giai phẩm xuân. Chỉ cần hòa vào nước lã tư duy, khuấy cùng cơm nguội cảm xúc là ngòn ngọt nơi cổ họng đầu lưỡi, là xong một bữa cầm hơi. Nhừa nhựa tinh thần ảo tưởng, huyễn hoặc cho phố cổ.

Hà Nội 2001. Hàng Quạt
Phật tương lai ngả ngốn cười giữa chợ đời.

Hà Nội 2002. Chỉ còn 18 năm nữa là thành nước công nghiệp?

Hà Nội 2003. Vẫn máu và hoa?

Hà Nội 2004, chân cầu Long Biên.
Đêm vẫn như thế này thì làm sao mà “thiếp” qua được gầm cầu hử mấy anh bồi bút?

Hà Nội 2005. Mẹ không dịch được đâu.
Cá chép chặt hết rồi mà ế quá.
Làm sao mà mình phờ lai (Flies) được đành phôn (fall) thôi huhuhu

Hà Nội 2006. Trang mới của văn hiến.

Hà Nội 2007.

Công trường này đang gấp rút xây dựng để có chỗ cho giới trẻ Hà Nội ưa thích một người đàn ông cũng nhiều râu... Ông ta tên là Kây ép xi- KFC. Một ngoại lệ đặc biệt trong xã hội sùng bái...

Hà Nội 2008. Các loại tượng đài đều rất … bẩn, nhem nhuốc.

Hà Nội 2009. Dấu hiệu rành rành cho những cuộc lật đổ … tượng rởm.

Hà Nôi  2010. Tiến lên ta quyết tiến lên….

                                                                      Hà Nội 2011.

Hà Nội 2012. Một chữ “Giải”? Hóa giải bĩ cực? Có thể giải chính thể? Giải ách lầm than? Giải cứu nền kinh tế? Hòa giải dân tộc? Chấm dứt giải tỏa đất? …

Trở lại với hàng triệu file tư liệu vẫn đang được tiếp tục bổ xung, phân loại, phân tích. Không còn những mái phố cong cong- hồi quang của những con thuyền hay nền văn minh sông nước. Thử nhìn lại những người thợ ảnh ở chân Tháp Bút hạ điêu khắc ,tác phẩm nghệ thuật để lấy chỗ kê cao đôi mông. Đừng quên những chú chó Nhật vẫy đuôi nhìn theo những phế binh ăn mày ở Cửa Nam. Hãy dừng lại một giây trước những cánh tay vẫy nồng nhiệt, nụ cười rạng rỡ, ánh mắt tin yêu vẫn tiếp tục được… đạo diễn, dàn dựng để … quay phim trong các kỳ lễ hội. Có hy vọng nào như ông đồ trẻ khi xuống bút viết cho khách Hà Nội một chữ: Giải? Giải thoát, giải tỏa hay giải cứu?…

Thật ngại ngần khi chép tặng bạn đọc những câu thơ cũ của Lưu Quang Vũ:

Những năm khó khăn

Quần áo và mặt người màu cỏ héo

Thiếu ăn, thiếu mặc, thiếu nhà

Người đợi tàu ngủ chật sân ga

Trẻ con thiếu nơi học hành dạy dỗ

Các cô gái trở nên suồng sã

Những năm già trước tuổi

Những năm thương Hà Nội trăm lần hơn…

Nghìn, vạn lần hơn… hãy cho phép tôi viết thêm vài số không để nối dài một tình yêu quê hương. Hãy nói cho tôi biết, kể cả khi khốn nạn nhất, Hà Nội đã bao giờ quay mặt, giấu mặt.  Hãy dạy dỗ tôi luôn biết cách gắn bó, chia sẻ với cả những gì mà phố cổ vốn thế, vẫn thế.